«Հայերն այսօր»-ի թղթակիցը զրուցած է հայրենադարձուած մտաւորական Պետրոս –Մովսէս Թովմասեանի հետ: Ստորեւ մեր ընթերցողներու ուշադրութեան կը ներկայացնենք այդ հարցազրոյցը:

-Պարո՛ն Թովմասեան, կենսաբանական եւ աշխարհագրական ի՞նչ ճանապարհ անցած էք մինչեւ Հայրենիքի մէջ հաստատուիլը:

Սկսիմ սկիզբէն` արմատներով հօրս կողմէն վասպուրականցի եմ, մօրս կողմէն` էրզրումցի: Ծնած եմ Իրաքի Պասրա նաւահանգստային քաղաքի մէջ: Տակաւին մանուկ էի, երբ տեղափոխուեցանք Պաղտատ, ուր ուսում ստացած եմ Ազգային միացեալ վարժարանի մէջ: Բարձրագոյն կրթութիւն ստացած եմ Պաղտատի համալսարանի Երկրաչափական շինարարական բաժինը եւ որակաւորուած եմ իբրեւ երկրաչափական շինարար-ճարտարագէտ: Իմ անցած ճանապարհներս, արմատներս, անցած են Արեւմտեան Հայաստանով, Իրաքով, Յորդանանով, Ամերիկայի Միացեալ Նահանգներով, դարձեալ Հայաստանով, ուր արդէն հաստատուած ենք ընտանիքով եւ ամուր կառչած ենք մեր հայրենի հողին: Ես Ամերիկայի քաղաքացի եմ, բայց Հայաստանի` հայ մարդ:

-Պարո՛ն Թովմասեան, ծնած էք Պասրայի մէջ, ապրած Պաղտատ, Յորդանան, Ամերիկա, Հայաստան, մեկնած ԱՄՆ եւ կրկին վերադարձած էք Հայրենիք: Ի վերջոյ, ի՞նչը Ձեզ կրկին բերաւ Հայրենիք` հայրենադարձութի՞ւնը, թէ՛ սոցիալական ինչ-ինչ խնդիրներ…

1997-ին, երբ 44 տարեկան էի, վերջնականապէս հեռացայ Պաղտատէն, մէկ տարի ապրեցայ Յորդանան, յետոյ` ԱՄՆ, եկայ Հայաստան, գացի ԱՄՆ, կրկին վերադարձայ տուն` Հայաստան: Տարիներ ի վեր մենք կ’ուզէինք հաստատուիլ Հայաստանի մէջ, որովհետեւ հայու բնական տեղը Հայաստանն է: Ցեղասպանութիւնը եղաւ պատճառը, որ Վանի Թիմարի շրջանի Փիրղարիբ գիւղէն նախնիներս գաղթեցին Իրաք, եւ ես այնտեղ ծնայ, այնտեղ ուսում ստացայ, Իրաքի ծառայեցի իրաքի բանակին, ստացայ բարձրագոյն կրթութիւն Պաղտատի համալսարանի մէջ: Կեանքի վայր ի վերումները մեզի հասցուցին Ամերիկայի Միացեալ Նահանգներ: Ամէն տարի ես կու գայի Հայաստան եւ կը տեսնէի, որ Հայրենիքս երթալով կը ծաղկի, կը զարգանայ. դուրսը շատ կը սեւցնէին Հայաստանի գոյները` ըսելով, որ ամէն ինչ վատ է Հայրենիքի մէջ: Դժբախտաբար, այդպիսի բացասական լուրերը մեծմասով Հայաստանէն գաղթածները կը  տարածէին: Բնականաբար, աչքով տեսնելը կարեւոր է. ճիշտ է, Հայաստանի մէջ “Վարդահեղեղ գարուն չէ”, սակայն երկիրը զարգացում կ’ապրի:

-Մասնագիտութեամբ  երկրաչափական շինարար-ճարտարագէտ ըլլալով` Դուք գիրքեր կը գրէք, կ’ուսումնասիրէք մեր պատմութեան արիւնալի էջերը… ե՞րբ սկսած էք  գրել:

30 տարի է, որ կը զբաղիմ հայոց պատմութեան ուսումնասիրութեամբ. Իրաքի, Յորդանանի հայոց պատմութեան առարկայի ուսուցիչ եղած եմ: Մի քանի գիրքերու հեղինակ եմ: 2006-ին Հայաստանի մէջ հրատարակած եմ առաջին գիրքս` “Հայկական լեռնաշխարհը եւ Միջագետքը”, 2012-ին` “Արարատ-Ուրարտու Աստուածաշունչի ընդմէջէն”, ասոնք չուսումնասիրուած թեմաներով են: Ըսեմ, որ այս գիրքը կը թարգմանուի անգլերէն: Անցեալ տարի խմբագրած եմ Համբարձում-Ահարոն Պօղոսեանի (կնոջս հօր) յուշերը. անիկա Վասպուրականի գերդաստանի պատմութիւնն է: Ցեղասպանութեան 100-րդ տարելիցի առիթով մեզի հարկաւոր էր այսպիսի գիրք ունենալ: Իմ բոլոր գիրքերը եւ ուսումնասիրութիւնները գրելու ժամանակ խորհրդակցած եմ եւ կը խորհրդակցիմ Հայաստանի ճանչցուած պատմաբաններու հետ: Առաջին գիրքը գրելու ժամանակ խորհրդակցած եմ երջանկայիշատակ Բաբգէն Յարութիւնեանի հետ, երկրորդ գիրքի խմբագիրը Արտակ Մովսիսեանն է, երրորդ գիրքը ընթացքի մէջ է, որուն առիթով կը համագործակցիմ եւ կը խորհրդակցիմ ճանչցուած պատմաբան Աշոտ Մելքոնեանի հետ: Վերջերս “Աբբասեան խալիֆայութեան վերջին պատմաշրջանը եւ հայութիւնը” թեմայով դասախօսութիւն կարդացի ՀՀ գիտութիւններու ազգային ակադեմիայի մէջ: Թեման գլխաւորաբար կեդրոնացած է Աբբասեան խալիֆայութեան շրջանին հայկական ծագում ունեցող խալիֆներու շուրջ: Այս ուսումնասիրութիւնը այժմ կը խմբագրուի, խմբագիրն ալ յայտնի պատմաբան-արաբագէտ յարգարժան Վահան Տէր-Ղեւոնդեանն է:

Պարո՛ն Թովմասեան, ի՞նչը Ձեզ դրդեց ուսումնասիրութիւններ կատարելու մեր պատմութեան յատկապէս այս էջերու շուրջ:

Ես այդ թեմաներու վերաբերեալ փնտռեցի ուսումնասիրութիւններ ու չգտայ, այդ պատճառով ալ որոշեցի անդրադառնալ նոյն այդ էջերուն եւ ուսումնասիրել զիս հետաքրքրող այդ թեմաները. մեծ եղած է հայերու դերը Աբբասեան խալիֆայութեան շրջանին:

Մամուլի մէջ հրապարակուող նիւթեր ունի՞ք:

Բաղտատի, Յորդանանի, Ամերիկայի հայալեզու թերթերու մէջ շատ յօդուածներ ունիմ: Գլխաւորաբար թեմաները կը վերաբերին Հայոց ցեղասպանութեան, հայերու ունեցած մեծ դերին աշխարհասփիւռ պատմութեան մէջ. այս թեմաներով միշտ դասախօսութիւններ կը կարդամ Ամերիկայի, Լոնտոնի: Յունուար 4-ին Լոնտոնի մէջ դասախօսութիւն կարդացի “1915թ. հայկական հերոսամարտերը” թեմայով, յետոյ Հոլանտայի մէջ կարդացի նոյն դասախօսութիւնը եւ վերադարձայ Լոս Անճելես: Մօտ ապագային ՀՀ գիտութիւններու ակադեմիայի մէջ հաւանաբար կ’ունենամ դասախօսութիւն եւ ԱՄՆ-ի մէջ: Եթէ դասաւանդելու առիթ ըլլայ, մեծ սիրով կը դասաւանդեմ հայոց պատմութեան այս շրջանը թէ՛ դպրոցի, թէ՛ համալսարանի մէջ:

Ինչպէ՞ս կ’իրացնէք Ձեր գիրքերը. կը վաճառուին, թէ՞ կը նուիրէք։

Մեծ մասամբ կը նուիրեմ, իսկ գինեձօներու ընթացքին նաեւ մի քանի օրինակ կը վաճառուի:

Դժուար ու վտանգաւոր է, բայց երբեւէ փորձած էք այդ թեմայով դասախօսութիւններ կազմակերպել Թուրքիոյ մէջ` յենուելով այնտեղ ապրող ու գործող, Հայոց ցեղասպանութիւնը դատապարտող թուրք մտաւորականներու առողջ ու յառաջադէմ, ազնիւ ուժերուն:

Թուրքիա չեմ գացած եւ չեմ փորձած այնտեղ կազմակերպել իմ դասախօսութիւններս, սակայն ճիշտ ակնարկ է Ձեր կողմէն, զոր, սակայն,  կարծեմ, պէտք է կազմակերպեն եւ իրագործեն Հայաստանի մէջ ճանչցուած երեւելի պատմաբանները:

Պարո՛ն Պետրոս, Ձեր կարծիքով կու գա՞յ արդեօք այն բաղձալի օրը, երբ ողջ աշխարհը ճանչնայ ու դատապարտէ Հայոց եղեռնը, եւ մենք ալ կը կարենա՞նք արդեօք պահանջատիրոջ ու տանտիրոջ իրաւունքով օր մը ոտք դնել մեր պատմական հողերուն եւ ապրիլ այնտեղ:

Անկարելի բան չկայ. հայրս կ’երազէր, որ Հայաստանը Սովետական վարչաձեւէն դուրս գայ եւ անկախանայ: Հայրս մահացաւ ու չտեսաւ Սովետական Միութեան փլուզումն ու Հայաստանի անկախացումը: Հիմա նմանապէս Թուրքիոյ պարագային. Թուրքիան շատ ներքին խնդիրներ ունի, այնտեղ կ’ապրին ուրիշ շատ ազգեր` քիւրտեր, հայեր… Թուրքիան իր դրացիներու հետ այնքան ալ լաւ յարաբերութիւններ չունի, օր մը այնտեղ ներքին փլուզում տեղի կ’ունենայ, մենք պէտք է պատրաստ ըլլանք, որ ճիշտ ժամանակին ճիշտ կողմնորոշուինք ու պաշտպանենք մեր իրաւունքները:

Հայոց  պատմութեան արիւնալի էջերու մէջ կա՞ն չուսումնասիրուած կամ քիչ ուսումնասիրուած ու չբարձրաձայնուած թեմաներ:

Այո՛: Շատ չեն ուսումնասիրուած մեր հերոսամարտերը. անոնք այնքան կարեւոր են, որովհետեւ մենք միայն մորթուող ոչխար չենք եղած, մենք ունեցած ենք պայքարի, ինքնապաշտպանական, յաղթական հրաշալի հերոսամարտեր:

Դարձեալ կը վերադառնա՞ք այնտեղ, ուրկէ եկած էք:

Ո՛չ: Սակայն մեր կապերը երբեք չենք կտրած ու պիտի չկտրենք Սփիւռքէն, ուր մեր հարազատներն են, մեր հայրենակիցները, բազում հայորդիներ եւ հայկական գաղթօջախներու մէջ հայերու կողմէն ստեղծուած պատմամշակութային բազում յուշարձաններ, դպրանոցներ ու տաճարներ:

Որ՞ն է Ձեր կարծիքով հայի ճիշտ տիպարը, կատարելատիպը:

Հայի ճիշտ տիպարը ինծի համար լաւ հաւատացեալ ու լաւ հայրենասէր հայն է:

Ին՞չ է Ձեզի համար Հայրենիքը:

Հետաքրքրական հարցում է. անկախ մեր կամքէն` ծնած ենք տեղ մը, որ կը կոչուի ծննդավայր, իսկ Հայրենիքը տուն է, որուն թէ՛ տէրն ենք թէ՛ ծառան ենք մենք:

Կարինէ Աւագեան