«Հայերն այսօր»-ի թղթակիցը զրուցել է հայրենադարձված մտավորական Պետրոս -Մովսես Թովմասյանի հետ: Ստորև մեր ընթերցողների ուշադրությանն ենք ներկայացնում այդ հարցազրույցը: 

–Պարո´ն Թովմասյան, կենսաբանական և աշխարհագրական ի՞նչ ճանապարհ ենք անցել մինչև Հայրենիքում հաստատվելը:

-Սկսեմ սկզբից` արմատներով հորս կողմից վասպուրականցի եմ, մորս կողմից` էրզրումցի: Ծնվել եմ Իրաքի Բասրա նավահանգստային քաղաքում: Տակավին մանուկ էի, երբ տեղափոխվեցինք Բաղդադ, ուր ուսում եմ ստացել Ազգային միացյալ վարժարանում: Բարձրագույն կրթություն եմ ստացել Բաղդադի համալսարանի Երկրաչափական շինարարական բաժնում և որակավորվել եմ իբրև երկրաչափական շինարար-ճարտարագետ: Իմ անցած ճանապարհները, արմատներիցս սկսած, անցել են Արևմտյան Հայաստանով, Իրաքով, Հորդանանով, Ամերիկայի Միացյալ Նահանգներով, Հայաստանով, ուր արդեն հաստատվել ենք ընտանիքով և ամուր կառչել մեր հայրենի հողին: Ես Ամերիկայի քաղաքացի եմ, բայց Հայաստանի` հայ մարդ:

 – Պարո´ն Թովմասյան, ծնվել եք Բասրայում, ապրել Բաղդադում, Հորդանանում, Ամերիկայում, Հայաստանում, մեկնել ԱՄՆ և կրկին վերադարձել եք Հայրենիք: Ի վերջո, ի՞նչը Ձեզ կրկին բերեց Հայրենիք` հայրենադարձությո՞ւնը, թե՞ սոցիալական ինչ-ինչ խնդիրներ…

– 1997-ին, երբ 44 տարեկան էի, վերջնականապես հեռացա Բաղդադից, մեկ տարի ապրեցի Հորդանանում, հետո` ԱՄՆ-ում, եկա Հայաստան, գնացի ԱՄՆ, կրկին վերադարձա տուն` Հայաստան: Տարիներ ի վեր մենք ուզում էինք հաստատվել Հայաստանում, որովհետև հայու բնական տեղը Հայաստանն է: Ցեղասպանությունը եղավ պատճառը, որ Վանի Թիմարի շրջանի Փիրղարիբ գյուղից նախնիներս գաղթեցին Իրաք, և ես այնտեղ ծնվեցի, այնտեղ ուսում առա, Իրաքի բանակում անցա զինվորական պարտադիր ծառայությունս, ստացա բարձրագույն կրթություն Բաղդադի համալսարանում: Կյանքի վայրիվերումները մեզ հասցրեցին Ամերիկայի Միացյալ Նահանգներ: Ամեն տարի ես գալիս էի Հայաստան և տեսնում, որ Հայրենիքս գնալով ծաղկում է, զարգանում. դրսում շատ էին սևացնում Հայաստանի գույները` ասելով, որ ամեն ինչ վատ է Հայրենիքում: Դժբախտաբար, այդպիսի բացասական լուրերը մեծամասամբ Հայաստանից գաղթածներն էին տարածում: Իհարկե, աչքով տեսնելն է կարևոր. ճիշտ է, Հայաստանում «վարդահեղեղ գարուն չէ», սակայն երկիրը զարգացում է ապրում:

 –Մասնագիտությամբ  երկրաչափական շինարար-ճարտարագետ լինելով` Դուք գրքեր եք գրում, ուսումնասիրում մեր պատմության արյունալի էջերը… Վաղո՞ւց  եք գրիչ վերցրել Ձեր ձեռքը և մասնագիտական վարպետությունից անցում կատարել դեպի պատմություն, գրականություն:

 -30 տարի է, ինչ ես զբաղվում եմ Հայոց պատմության ուսումնասիրությամբ. Իրաքում, Հորդանանում Հայոց պատմության առարկայի ուսուցիչ եղած եմ: Մի քանի գրքերի հեղինակ եմ: 2006-ին Հայաստանում հրատարակել եմ առաջին գիրքս` «Հայկական լեռնաշխարհը և Միջագետքը», 2012-ին` «Արարատ-Ուրարտու Աստուածաշունչի ընդմէջէն», սրանք չուսումնասիրված թեմաներով են: Ասեմ, որ այս գիրքը թարգմանվում է անգլերենով: Անցյալ տարի խմբագրել եմ Համբարձում-Ահարոն Պողոսյանի (կնոջս հոր) հուշերը. դա Վասպուրականի մի գերդաստանի պատմությունն է: Ցեղասպանության 100-րդ տարելիցի առիթով մեզ հարկավոր էր այսպիսի գիրք ունենալ: Իմ բոլոր գրքերը և ուսումնասիրությունները գրելիս խորհրդակցել եմ և խորհրդակցում եմ Հայաստանի ճանաչված պատմաբանների հետ: Առաջին գիրքը գրելիս խորհրդակցել եմ երջանկահիշատակ Բաբկեն Հարությունյանի հետ, երկրորդ գրքի խմբագիրը Արտակ Մովսիսյանն է, երրորդ գիրքը ընթացքի մեջ է, որի առիթով համագործակցում և խորհրդակցում եմ ճանաչված պատմաբան Աշոտ Մելքոնյանի հետ: Վերջերս «Աբբասյան խալիֆայության վերջին պատմաշրջանը և հայությունը» թեմայով դասախոսություն կարդացի ՀՀ գիտությունների ազգային ակադեմիայում: Թեման հիմնականում կենտրոնացած է Աբբասյան խալիֆայության շրջանում հայկական ծագում ունեցող խալիֆների շուրջ: Այս ուսումնասիրությունն այժմ խմբագրվում է , խմբագիրն էլ հայտնի պատմաբան-արաբագետ հարգարժան Վահան Տեր-Ղևոնդյանն է:

 –Պարո´ն Թովմասյան, ի՞նչը Ձեզ դրդեց ուսումնասիրություններ կատարելու մեր պատմության հենց այս էջերի շուրջ:

 -Ես այդ թեմաների վերաբերյալ փնտրեցի ուսումնասիրություններ ու չգտա, այդ պատճառով էլ որոշեցի անդրադառնալ հենց այդ էջերին և ուսումնասիրել ինձ հետաքրքրող այդ թեմաները. մեծ է եղել հայերի դերը Աբբասյան խալիֆայությունում:

– Մամուլում հրապարակվող նյութեր ունե՞ք:

– Բաղդադի, Հորդանանի, Ամերիկայի հայալեզու թերթերում շատ հոդվածներ ունեմ: Հիմնականում թեմաները վերաբերում են Հայոց ցեղասպանությանը, հայերի ունեցած մեծ դերին աշխարհասփյուռ պատմության մեջ. այս թեմաներով միշտ դասախոսություններ եմ կարդում Ամերիկայում, Լոնդոնում: Հունվարի 4-ին Լոնդոնում դասախոսություն կարդացի «1915թ. հայկական հերոսամարտերը» թեմայով, հետո Հոլանդիայում կարդացի նույն դասախոսությունը և վերադարձա Լոս Անջելես: Մոտ ապագայում ՀՀ գիտությունների ակադեմիայում երևի կունենամ դասախոսություն և ԱՄՆ-ում: Եթե դասավանդելու առիթ լինի, մեծ սիրով կդասավանդեմ հայոց պատմության այս շրջանը թե´ դպրոցում, թե´ բուհում:

 – Ինչպե՞ս եք իրացնում Ձեր գրքերը. վաճառվում են, թե՞ նվիրում եք դրանք:

 – Մեծ մասամբ նվիրատվություն եմ անում, իսկ գինեձոների ընթացքում նաև մի քանի օրինակ վաճառվում է:

 –Դժվար ու վտանգավոր է, սակայն երբևէ փորձել եք այդ թեմայով դասախոսություններ կազմակերպել Թուրքիայում` հենվելով այնտեղ ապրող ու գործող, Հայոց ցեղասպանությունը դատապարտող թուրք մտավորականների առողջ ու առաջադեմ, ազնիվ ուժերին:

– Թուրքիայում ընդհանրապես չեմ եղել և չեմ փորձել այնտեղ կազմակերպել իմ դասախոսությունները, սակայն ճիշտ ակնարկ է Ձեր կողմից, որը, սակայն, իմ կարծիքով, պիտի կազմակերպեն և իրագործեն Հայաստանում ճանաչված երևելի պատմաբանները:

–  Պարո´ն Պետրոս, Ձեր կարծիքով կգա՞ արդյոք այն բաղձալի օրը, երբ ողջ աշխարհը ճանաչի ու դատապարտի Հայոց եղեռնը, և մենք էլ կկարողանա՞նք արդյոք պահանջատիրոջ ու տանտիրոջ իրավունքով մի օր ոտք դնել մեր պատմական հողերին և ապրել այնտեղ:

–  Անկարելի բան չկա. հայրս երազում էր, որ Հայաստանը դուրս գա Սովետական ռեժիմից և անկախանա: Հայրս մահացավ ու չտեսավ Սովետական Միության փլուզումն ու Հայաստանի անկախացումը: Հիմա նմանապես Թուրքիայի պարագայում. Թուրքիան շատ ներքին խնդիրներ ունի, այնտեղ ապրում են ուրիշ շատ ազգեր` քրդեր, հայեր… Թուրքիան իր դրացիների հետ այնքան էլ լավ հարաբերություններ չունի, մի օր այնտեղ ներքին փլուզում տեղի կունենա, մենք պիտի պատրաստ լինենք, որ ճիշտ ժամանակին և ճիշտ կողմնորոշվենք ու պաշտպանենք մեր իրավունքները:

–  Հայոց  պատմության արյունալի էջերում կա՞ն չուսումնասիրված կամ քիչ ուսումնասիրված ու չբարձրաձայնված թեմաներ:

–  Այո´: Շատ չեն ուսումնասիրվել մեր հերոսամարտերը. դրանք անչափ կարևոր են, որովհետև մենք միայն մորթվող ոչխար չենք եղել, մենք ունեցել ենք պայքարի, ինքնապաշտպանական, հաղթական հրաշալի հերոսամարտեր:

–  Նորից կվերադառնա՞ք այնտեղ, որտեղից եկել եք:

–  Ո´չ: Սակայն մեր կապերը երբեք չենք կտրել ու չենք կտրելու Սփյուռքից, ուր մեր հարազատներն են, մեր հայրենակիցները, բազում հայորդիներ և հայկական գաղթօջախներում հայերի կողմից ստեղծված պատմամշակութային բազում հուշարձաններ, դպրանոցներ ու տաճարներ:

–  Ո՞րն է Ձեր կարծիքով հայի ճիշտ տիպարը, կատարելատիպը:

–  Հայի ճիշտ տիպարն ինձ համար լավ հավատացյալ ու լավ հայրենասեր հայն է:

–  Ի՞նչ է Ձեզ համար Հայրենիքը:

–  Հետաքրքիր հարցում է. անկախ մեր կամքից` ծնվել ենք մի տեղ, որը կոչվում է ծննդավայր, իսկ Հայրենիքը տուն է, որի թե´ տերն ու թե´ ծառան ենք մենք:

Կարինե Ավագյան