Հոկտեմբեր 5-ին ՀՀ սփյուռքի նախարարությունում հյուրընկալվեց լիբանանցի պատմաբան, գրող, թարգմանիչ, հրատարակիչ «Նաժի Նաաման մշակույթի կենտրոնի» հիմնադիր Նաժի Նաամանը, որը Հայաստանի Հանրապետության Անկախության տոնի առթիվ, հայ-լիբանանյան մշակութային կապերի ամրապնդման գործում ներդրած ավանդին համար ՀՀ Նախագահ Սերժ Սարգսյանի հրամանագրով պարգևատրվել է «Երախտագիտության» մեդալով:

 Այդ առիթով «Հայերն այսօր»-ը զրուցեց իրեն հայ համարող լիբանանցի արաբ գրողի հետ:

 -Բարի գալո´ւստ, Հայաստան. նախ կխնդրեմ, որ բնութագրեք անցյալի եւ ներկայի հայերին, ինչպիսի՞ն են նրանք Ձեր կարծիքով:

– Օ~հ, շատ երկար պատասխան պահանջող հարց է, կփորձեմ շեշտել առավել կարեւոր հանգամանքները: Հայերը հավերժական ազգ են, ես նրանց հետ ծանոթացել եմ մանկությանս տարիներին. հայ դասընկեր ունեի, նրա հետ ընկերանալով՝ նկատեցի, թե նրանք ինչ համերաշխ ու համախմբված ընտանիք են: Բոլորս գիտենք, որ հայերը Լիբանան են եկել իբրեւ փախստականներ, սակայն նրանցից որևէ մեկը ձեռք չերկարեց եւ օգնություն չխնդրեց, բոլորը սկսեցին աշխատել:

Դասընկերս չամուսնացած հորեղբայր ուներ, որը կոշիկ մաքրող էր: Նրան շատ էինք հարգում, նա էր հոգում դասընկերոջս կրթության ծախսերի մի մասը: Դասընկերոջս անունը Կարապետ Օզունյան էր, որը 10-րդ դասարանից հետո գաղթեց  Լիբանանից: Եթե ճիշտ եմ հիշում, Ավստրալիա գնաց, եւ այլեւս իր մասին տեղեկություն չունեցա. շատ փորձեցի գտնել նրան, բայց չկարողացա:

Հայ ժողովուրդը Լիբանանում հայ մնալով հանդերձ` ընդելուզվեց Լիբանանի հասարակությանը, հայերը արժանավոր քաղաքացիներ դարձան, նրանք երբեք վնաս չհասցրեցին Լիբանանին: Հայը Լիբանանում փաստեց, որ ինքը լավ արհեստավոր է,  եւ շատ ազգային: Լիբանանի պատերազմի ժամանակ որեւէ դավաճանություն չտեսանք հայերից, հակառակը, հայերը դարձան երկու հակամարտող կողմերի միջեւ ստեղծված կամուրջ: Լիբանանյան պատերազմի ժամանակ միայն հայ վարորդներն էին համարձակվում մարդկանց Արեւելյան Լիբանանից տեղափոխել Արեւմտյան Լիբանան:

Նրանք լավ տարր էին ամեն ինչում, ոչ միայն աշխատասեր էին, այլեւ արվեստագետ: Մեր պապենական տան ճարտարապետը հրաշալի Ալթունյանն է, որը նաեւ Լիբանանի խորհրդարանի շենքի, հայերի կաթողիկոսարանի եւ ծննդավայրիս՝ Հարիսայի Ս. Պուլոս վանքի եւ բազմաթիվ այլ շենքերի ճարտարապետն է: Նաեւ հայտնի նկարիչ Փոլ Կիրակոսյանը, ում հաջորդեցին զավակները: Գիտեք, դժվար է թվարկել բոլորի անունները: Հայերը բոլոր ոլորտներում եղել են ստեղծագործ եւ առավել քան լիիրավ քաղաքացիներ:

-Հաճախ եք նշում, որ հայ եք: Ձեր ո՞ր հատկանիշն է համընկնում հայի նկարագրին: 

– Նախ, ես հայ եմ, որովհետեւ քրիստոնյա եմ, Հայոց եկեղեցին առաջիններից է աշխարհում, հետեւաբար, այն պետք է ինձ իր գիրկը առնի, եւ որևէ քրիստոնյա, երբ Հայաստան գա, Հայաստանը նրան պետք է գրկաբաց ընդունի:

Երկրորդ՝ ես հայ եմ, ու եթե չեմ ուզում շատ հավատացյալ լինել, ապա ես մարդ եմ, որը զգացումով է մոտենում մարդկային դատերին, որը գլխավորում է նախորդ դարից սկսված եւ առ այսօր շարունակվող Հայոց դատը: Իմ կարծիքով, ով չի զգում հայերի ցավը, նրա մարդկային հատկանիշները շատ թույլ են: Պետք չէ մոռանալ մարդկային որեւէ խնդիր: Մարդկային խնդիրները կշարունակվեն մնալ այնքան, ինչքան գոյություն կունենա մարդ արարածը: Հետևաբար, ես իբրեւ մարդ, նույնպես ինձ հայ  եմ զգում, ու եթե կան հայեր, ես կրկնակի հայ եմ:

-Ձեզ հայ համարելով՝ ի՞նչ պարտավորություններ եք դրել Ձեր առջեւ: Արդյո՞ք այդ պարտավորություններից մեկն էլ Ձեր հեղինակած «100 տարի… և Ցեղասպանությունը շարունակվում է» գիրքն է:

– Հայերի մասին մի քանի գիրք ունեմ, սակայն ոչ բոլորն են, որ վերաբերում են Հայկական հարցին, Ցեղասպանության 100-րդ տարելիցին: Կաթողիկե համայնքի կաթողիկոսարանն ինձ առաջարկեց գրել այդ թեմայով: Նրանց ներկայացրեցի երկու նյութ, առավել կենտրոնացանք մեկ նյութի վրա: Նրանք շատ լայնախոհությամբ մոտեցան հարցին եւ ինձ գրելու բացարձակ ազատություն տվին: Գիրքը գրեցի, տպագրեցի, կարելի է ասել, առանց գրաքննության: Այն մեծ ընդունելություն գտավ, որովհետեւ Ցեղասպանության 100-րդ տարելիցի ամենամեծ ոգեկոչումը Լիբանանում եղավ NDU համալսարանում կազմակերպվածը՝ նախաձեռնությամբ Կաթոլիկների կաթողիկոսարանի: Ելույթ ունեցան բավականին հայտնի դեմքեր` Լիբանանի նախկին նախագահ Ամին Ջմեյլը, նախկին վարչապետ Միշել Աունը եւ այլք, ձեռնարկը վարեց հայտնի լրագրող Ջորջ Ըրդահին: Բոլորին հուզեց նաև ընկերոջս՝ արաբ բանաստեղծ Անթվան Րաադի բանաստեղծությունը` նվիրված Հայոց ցեղասպանությանը: Կար նաեւ գեղարվեստական հայտագիր` ներկայացված «Կռունկ» խմբի կողմից: Ավարտին հեղինակածս գրքի 550 օրինակ բաժանվեց անվճար եւ առ այսօր բաժանվում է: Գիրքը մեծ տարածում ունեցավ ոչ թե նրա համար, որ անվճար բաժանվում է, այլ որովհետեւ արծարծում է շատ զգայուն խնդիր:

-Ինչպե՞ս առաջացավ «100… և Ցեղասպանությունը շարունակվում է» գրքի վերնագիրը:

– Այնքան ժամանակ, քանի դեռ Ցեղասպանությունը չի ճանաչվել եւ հատուցվել, այն շարունակվում է: Ընդունելը շատ կարեւոր խնդիր է, խոստովանելը խիղճը հանգստացնում է: Կարծում եմ, երբ թուրքը խոստովանի եւ ներողություն խնդրի իր նախահայերի արածի համար, ինքն ավելի պիտի հանգստանա, քան հայը: Բնականաբար, հայն իր իրավունքը պիտի ստանա, իսկ Թուրքիայի վրայից էլ մեծ բեռ կընկնի: Նա, որն ուզում է պետության դեմքը լինել եւ մտնել պատմության մեջ, օրինակ՝ պարոն Էրդողանը, պետք է խոստովանի եւ ընդունի Ցեղասպանությունը, հարցը չթողնի հաջորդ սերունդներին, որովհետեւ պատմության մեջ մտնողը պետք է քաջ լինի եւ ուժ ունենա՝ լուծելու այն հին խնդիրները, որոնց մեջ ինքը հնարավոր է մեղք չունի: Հավանաբար, Թուրքիան ավելի շատ հատուցումից է վախենում, քան ընդունելուց: Սակայն այդ հարցն իր լուծումը ունի, եւ ես չէ որ պիտի լուծեմ, այլ երկու երկրների կառավարությունները:

Ցեղասպանությունը շարունակվում է եւ իրականության մեջ այն կանգ չի առել: Մեկ տարի առաջ ի՞նչ եղավ Քեսապում, հատկապես հայերի հանդեպ: Այնտեղ զգացվում էր Թուրքիայի բացահայտ ու խայտառակ միջամտությունը, օգնությունը` Քեսապ մտնելու համար:

Այս խնդիրի մեջ ես միայն հայերին նկատի չունիմ: Ես ուզում եմ ասել, որ ցեղասպանությունները շարունակվում են ողջ Արեւելքում` Իրաք, Սիրիա, Լիբիա, Եգիպտոս, Եմեն, հետեւաբար ցեղասպանությունները կանգ չեն առել: Անշուշտ, տարբեր ձեւերով են կիրառվում, բայց շարունակվում են: Այնքան ժամանակ, քանի դեռ ցեղասպանությունը չի ընդունվել եւ չի դատապարտվել, իսկ իրագործողը չի պատժվել, հետեւաբար յուրաքանչյուր անհատ, խմբավորում կամ պետություն կարող է կարծել, թե կարող է անել այն, ինչ ցանկանում է, որովհետեւ որեւէ մեկը հաշվի չի կանչի իրեն:

-Այս գրքով կեզրափակվի՞ հայերի հանդեպ զգացած Ձեր պարտավորությունը, թե՞ ապագայում կան այլ ծրագրեր:

-Ապագայի համար նախատեսված ծրագրեր կան, անշուշտ: ՀՀ սփյուռքի նախարար Հրանուշ Հակոբյանի հետ հանդիպման ժամանակ խոսեցինք Լիբանանի Քասրվան շրջանի Այնթուրա բերված երեխաների մասին: Նրանց Ցեղասպանությունից հետո բերել են այնտեղ, որպեսզի թրքացնեն:  Նրանց թրքերեն են սովորեցրել, որոնք ծնողները երբևէ տեղեկություն չեն ունեցել նրանց մասին: Այս իրադարձության մասին ամբողջ մի թղթածրար ունեմ: Ցանկանում եմ իբրեւ ուսումնասիրություն հրապարակել, սակայն հետո որոշեցի վերածել վեպի, որովհետեւ վեպը ավելի շատ է կարդացվում եւ ավելի հետաքրքրական է, իսկ ուսումնասիրության դեպքում որքան էլ փաստագրական լինի, շատ չոր է եւ քիչ է կարդացվում: Իսկ վեպի պարագայում կարող ես անդրադառնալ Ցեղասպանության եւ նրանից հետո ընկած ժամանակահատվածի իրադարձություններին եւ հետեւանքներին:

Այդ մասին նախարարի հետ խոսեցինք, բայց դեռ չգիտեմ, երբ 4-5 ամիս ժամանակ կունենամ, որպեսզի լծվեմ այդ աշխատանքին: Սակայն որոշել եմ՝ անպայման պիտի իրականացնեմ: Այդ գիրքը նույնպես անվճար պիտի բաժանվի եւ, հավանաբար, հետո կթարգմանվի հայերեն եւ այլ լեզուներով:

-Ձեր առաջի՞ն այցն է Հայաստան, ի՞նչ տպավորություններ ստացաք:

– Այո, առաջին այցս է Հայաստան, եւ վստահաբար կարող եմ ասել, որ ոչ վերջինը: Տասը օրվա ընթացքում շրջեցի Հայաստանի Հանրապետությունում ու Արցախում: Շատ ուրախ եմ, որովհետեւ շոշափեցի այն, ինչ գրել էի հայ ժողովրդի մասին: Աշխարհի մեջ չկա երկիր, որ խնդիրներ չունենա, նույնիսկ եվրոպական զարգացած երկրներում: Բայց ինչքան հնարավոր է, պետք է վեր կանգնել այդ խնդիրներից:

Առավելաբար տպավորված եմ Ստեփանակերտով. շատ խաղաղ, հանդարտ ու գեղատեսիլ քաղաք է, այն ինձ հիշեցրեց հին եւ գեղեցիկ Լիբանանը: Բնականաբար, Երեւանը նույնպես գեղեցիկ է, չեմ կարող ասել, որ չսիրեցի: Մայրաքաղաքում ամենաշատն ինդ դուր եկավ գրողների հանդեպ վերաբերմունքը. փողոցներն անվանված են գրողների, բանաստեղծների եւ երաժիշտների անուններով, կան գեղեցիկ արձաններ: Այս մասին պիտի գրեմ անպայման: Հրաշալի եկեղեցիների, հայկական մշակույթի մասին պատմական տեղեկություններ էր ինձ փոխանցում ուղեկիցս՝ Գեւորգ Յազըջյանը:

Հայաստանը մեծ հնարավորություններ ունի հարստանալու, զարգանալու, կան արծաթի եւ ջրի հանքեր, հողատարածքներ, որոնք կարելի է մշակել, շատ մարդկանց հետ խոսեցի այս հարցով, այս ոլորտում ներդրումներ անելու խորհուրդներ տվեցի: 10 օր է՝ Հայաստանում եմ, սակայն կարծես 5-6 ամիս է: Շատ վայրեր այցելեցի, տարբեր խնդիրների ծանոթացա` ինձ շրջապատող անձանց շնորհիվ: Փորձեցի համալրված տեղեկություններ ունենալ Հայաստանի մասին:

Կցանկանամ նշել նաեւ, որ այս այցի ընթացքում Երեւանի կենտրոնական գրադարանի եւ Ազգային գրադարանի, ինչպես նաեւ Արցախի Խորհրդարանի գրադարանի հետ համաձայնության եկանք բացելու բաժին` «Նաժի Նումանի մշակութային անվճար հաստատություն» անունով: Այդպես կոչեցինք, որովհետեւ այնտեղ միայն արաբերեն գրքեր պիտի չդնենք, պիտի դրվեն ավելի քան 30 լեզվով գրքեր` առավելաբար արաբերեն:

Լիբանանում Հայաստանի դեսպանատան միջոցով գրքերը պիտի ուղարկվեն Հայաստան: Պիտի փորձեմ ապահովել տարբեր գրողների գրքեր 5 օրինակով` Արցախի եւ Հայաստանի գրադարանների, հավանաբար նաև Գյումրիի գրադարանի համար:

-Ի՞նչ հարցի կցանկանայիք պատասխանել, որը ես Ձեզ չուղղեցի:

– Արդյո՞ք հայերի մասին միայն այս գրքով պիտի բավարարվեմ:

Կպատասխանեմ՝ ո՛չ, եւ քանի որ Ձեր հարցը առիթ հանդիսացավ, որպեսզի այս հարցը արծարծվի, Ձեզ կխոստանամ, որ եթե Աստված ինձ երկար կյանք տա, ամենաքիչը երկու- երեք գիրք եւս պիտի գրեմ: