«Հայերն այսօր»-ի զրուցակիցը կոմպոզիտոր Էդվարդ Մանուկյանն է:

– Ինչպե՞ս սկզբնավորվեց դեպի երաժշտություն Ձեր ուղին:

– Մինչ երաժշտությամբ զբաղվելը՝ տարբեր հետաքրքրություններ եմ ունեցել: Երաժշտությունն ինձ գերեց առավելապես դպրոցն ավարտելու տարիներին: Ավելի լուրջ սկսեցի զբաղվել քսան տարեկանից հետո միայն:

Սկզբում դաշնամուր էի նվագում, հետո նաև` մի քանի այլ գործիքներ: Հիմա միայն ստեղծագործում եմ:

– Ի՞նչ դերակատարություն ունեն Ձեր ծնողները Ձեր մասնագիտության ընտրության հարցում:

– Ծնողներս պարտադրող չէին, բայց առանձնապես չողջունեցին իմ երաժշտական ուղին: Իհարկե, համեմատաբար ուշ սկսեցի զբաղվել երաժշտությամբ և, բնական է, որ պիտի մի փոքր կասկածանքով վերաբերվեին իմ նոր նախասիրությանը: Ամեն դեպքում` աջակցել են ու շարունակում են աջակցել մինչ օրս:

– Երաժիշտներ եղե՞լ են ընտանիքում:

– Երկու երաժիշտ հորեղբայր ունեմ: Պապս դասախոս է եղել, և ասում են` երգել շատ է սիրել: Ցավոք, շուտ է մահացել, չեմ հասցրել շփվել հետը: Ակնհայտ է, որ երաժշտության նկատմամբ հակվածություն կա մեր գեներում, և սերունդների մեջ առավել կամ պակաս չափով ի հայտ է գալիս:

– Իսկ ի՞նչ նախասիրություններ ունեիք մինչ Ձեր մասնագիտական կողմնորոշմանը հասնելը:

– Տարված էի գիտությամբ, մասնավորապես՝ ֆիզիկայով ու քիմիայով: Նաև շատ ընթերցասեր էի` հայ և արտասահմանյան դասականների մեծ երկրպագու: Օրվա կեսն անցկացնում էի կարդալով, մյուս կեսը գիտական տարբեր փորձարկումներ էի անում տանը: Մի անգամ ալյումինե թիթեղի ու ածխի կտորի միջոցով միկրոֆոն սարքեցի, որի օգնությամբ ուղիղ կապ էի հաստատում առաջին հարկի հարևան ընկերոջս հետ (մենք ապրում էինք 5-րդ հարկում): Հետո՝ ամիսներ անց, մի հին իսկական միկրոֆոն ձեռքս ընկավ. բացեցի ու տեսա, որ գրեթե նույն տեխնոլոգիան է օգտագործված այնտեղ: Սրանք 90-ականների մութ ու ցուրտ տարիներն էին: Էլեկտրաէներգիայի նոր աղբյուրներ ստեղծելու փնտրտուքների մեջ էի օր ու գիշեր: Հովհարային անջատումներից հետո մեկ-երկու ժամ կարողանում էի լույս ապահովել տանը: Բարեբախտաբար, այդ տարիները շուտ անցան, և ես կարողացա հետաքրքրություններս զարգացնել նաև հումանիտար ուղղությունների նկատմամբ:

– Որքանով տեղյակ եմ, մինչ Ամերիկա գնալը Դուք ջազային երաժշտություն էիք ներկայացնում, հետո անցում կատարեցիք դասականին: Կպատմե՞ք այդ շրջանի Ձեր զգացողությունների մասին:

– Ամերիկյան ջազի մեծերն իմ հերոսներն էին: Գնալս ամբողջությամբ կապված էր հենց ջազի նկատմամբ ունեցած իմ անհագուրդ սիրո հետ, իսկ անցումը դասական երաժշտությանը շատ դրամատիկ էր. արժե, որ մանրամասնեմ:

2003 թվականն էր: Ապրում էի Լոս Անջելեսի Լեյկ Բալբոա թաղամասում: Մի օր, տանը նստած, կարդում էի լեգենդար ջազ-դաշնակահար Բիլ Էվանսի կենսագրությունն ու հանկարծ հասա մի էջի, որտեղ նշված էր այն մասին, որ Բիլ Էվանսը շատ է սիրել հայ կոմպոզիտոր Արամ Խաչատրյանի երաժշտությունը, նույնիսկ այն ներկայացրել է Մայզ Դեյվիսին և ուրիշներին: Սա շատ հետաքրքիր բացահայտում էր ինձ համար: Արամ Խաչատրյանի մասին գիտեի միայն այն, որ «Սուսերով պարի» ու Նոր տարվա գիշերը, ժամը 24:00-ին Ազգային հեռուստատեսությամբ հնչող«Վալսի» հեղինակն է: Այդքանը միայն: Ոչինչ ավելին: Հիշում եմ, կարծես երեկ լիներ, թե ինչպես գիրքն անավարտ թողնելով` վեր կացա և գնացի ուղիղ ձայնասկավառակների խանութ ու խնդրեցի, որ ինձ տան Արամ Խաչատրյանի ստեղծագործությունների բոլոր ձայնագրությունները, և մոտ հինգ սկավառակ ձեռքս` վերադարձա տուն: Հիշում եմ, թե որքան անհանգիստ էր սիրտս: Կարծես զգում էի, որ հիմա լինելու է մի բան, ինչն ամբողջությամբ կյանքս կփոխի: Այդպես էլ եղավ: Ականջակալներով նստեցի սեղանի առաջ ու հնչեց առաջին ստեղծագործությունը. «Սպարտակից» հատվածներ էին… Ինչպիսի՜ մեղեդիներ, ինչպիսի՜ գույներ, ինչպիսի՜ պաթոս… Երբեք չեմ մոռանա այդ ապրումները: Կարծես մարդն անջատվի իր մարմնից ու անէանա վայելքներով լի տիեզերքի մեջ: Այլ կերպ հնարավոր չէ բացատրել այն գեղեցկությունը, որ իմ առաջ բացվեց այդ օրը: Սա դարձավ այն աշխարհը, որտեղ ես սկսեցի ապրել: Էվանսի կենսագրությունն այդպես էլ անավարտ մնաց, իսկ ես այդ գրքի հետ մի կողմ դրեցի ջազի հետ կապված ամեն ինչ ու որոշեցի դառնալ կոմպոզիտոր` հետապնդելով հայկական դասական երաժշտության հետաքրքիր ու ոլորապտույտ ուղին:

Երկար տարիներ են անցել: Անթիվ ուրիշ կոմպոզիտորներից նոր ոգեշնչումներ եմ ստացել, սակայն Արամ Խաչատրյանը և իր խաչատրյանական աշխարհը միշտ հատուկ նշանակություն կունենան ինձ համար:

– Հետաքրքիր ու գրավիչ պատմություն է: Ձեր ստեղծագործություններում շատ են հայկական ելևէջները: Վստահաբար, Դուք ոգեշնչված եք նաև ժողովրդական երաժշտությամբ: 

– Պաշտում եմ ժողովրդական երաժշտությունը: Տարիներ շարունակ ուսումնասիրել եմ անթիվ երգեր` նոտա առ նոտա:

Այս մեղեդիների հիմքում ընկած ձևն ու կառուցվածքը մեր երաժշտական բառապաշարի էական մասն են: Երաժշտական միտքս հայ երգի շնչով է գալիս: Նույնիսկ եթե գրում եմ լրիվ այլ թեմաներով, հայկական ֆոլկլորի հիմնային տարրերը միշտ ներկա են:

– Այս տարի ողջ հայությանը համախմբում է Հայոց ցեղասպանության 100-րդ տարելիցը, որի շրջանակներում աշխարհով մեկ կազմակերպվում են բազմաթիվ միջոցառումներ: Ի՞նչ ծրագրեր ունեք այս ուղղությամբ:

– Ցեղասպանության թեմայով հենց նոր մի ստեղծագործություն եմ ավարտել: Ռեքվիեմի նման մի գործ է՝ երգչախմբի և հարվածային գործիքների համար գրված: Խոսքերը` ընդամենը երկու կարճ նախադասություն, վերցրել եմ Ցեղասպանությունից մազապուրծ եղած Հակոբ Արսենյանի հուշագրերից, որտեղ ասվում է, թե ինչպես մի կիսամեռ հայ թուրք գերեզմանափորին խնդրում է ոտքերից քաշ չտալ` խեղդվող ձայնով աղաչելով. «Ախպե´ր ջան, ես դեռ չեմ մեռել: Սպասի´ր, ինձ առավոտ կթաղես»: Այս խոսքերը հալված արճիճի նման լցվում են գլխիդ, երբ կարդում ես: Չգիտեմ, թե արդյոք կարելի՞ է պատկերացնել ավելի մեծ ողբերգություն, քան այն, որ մարդը երբևէ կարիք է ունեցել այսպիսի խոսքեր ասելու մեկ ուրիշ մարդու:

Այս ստեղծագործությունը, կարծում եմ, ամենահաջողվածներից է: Ցավոք, ժամանակին չավարտեցի, որ այս օրերին կատարվեր: Կկատարվի ավելի ուշ` հավանաբար դեռ այս տարվա ընթացքում:

– Իսկապես, սարսափելի ցավոտ խոսքեր եք ընտրել… Այդ ոճրագործությունների պատճառով միլիոնավոր հայեր այսօր իրենց հայրենիքից դուրս են ապրում: Ըստ Ձեզ` որքանո՞վ է կարողանում հայ մարդը զարգացնել հայ մշակույթը Հայաստանից դուրս:

– Ես, իհարկե, միայն Ամերիկայի մասին կարող եմ խոսել: Հայերը մյուս ազգերի համեմատ շատ արագ են ձուլվում այնտեղ: Հաճախ երկրորդ սերունդն արդեն իսկ օտարացած է: Դա, կարծում եմ, բացատրվում է նախ և առաջ նրանով, որ հայերը ռասայական մեծ տարբերություն չունեն եվրոպական ծագումով ամերիկացիներից և ձուլվում են շատ ավելի արագ, քան, օրինակ, լատինաամերիկյան երկրներից ներգաղթածները: Սա լավ է այնքանով, որ մարդիկ շատ ավելի արագ են կայանում և ընդունվում նոր հասարակության կողմից: Սակայն մշակույթը, ցավոք, մի քանի սերունդ հետո գրեթե ամբողջությամբ կկորչի: Մեկ-երկու բառ կասեն հայերեն, մի քանի լավ խոսք ազգի մասին և վերջ: Հայկական մշակույթի զարգացման համար ազատ, առաջադեմ և բարեկեցիկ Հայաստան է պետք:

– Քիչ առաջ ասում էիք, թե ինչպես եք մանկուց գիտությամբ տարված եղել: Այնուամենայնիվ, ընտրելով բոլորովին այլ ճանապարհ, որքանո՞վ եք կարողանում այսօր առնչակից լինել գիտությանը: Պատանեկության երազանքները հետ չե՞ն կանչում:

– Մեծ հետաքրքրությամբ հետևում եմ գիտության զարգացմանը: Չկա ավելի հետաքրքիր բան, քան տեսնել, թե ինչպիսի կանխատեսելի օրինաչափությամբ գիտական նոր ձեռքբերումները, որոնք այսօր դեռ սաղմնային վիճակում են, աստիճանաբար դառնում են մեր առօրյայի մի մասը: Գիտական մեծ նվաճումները հաճախ իմ երաժշտական ստեղծագործությունների ներշնչանքի աղբյուր են լինում: Վաղուց արդեն տարին մեկ կամ երկու գործ նվիրում եմ գիտական որևէ թեմայի:

– Հայտնի է Ձեր համագործակցությունը մեծ գիտնականների` այդ թվում Նոբելյան մրցանակակիրների հետ: Մի փոքր կխոսե՞ք դրա մասին:

– Այո´, բախտ եմ ունեցել ճանաչել մեծանուն գիտնականների: Մասնավորապես, տպավորիչ է եղել շփումը կենսաբան Ջեյմս Վաթսոնի, ֆիզիկոս Սթիվեն Ուայնբերգի և լեզվաբան Նոամ Չոմսկու հետ: Չոմսկու խոսքերով մի մեծածավալ կանտատ եմ գրել` «Աշխարհն առանց պատերազմի» վերնագրով: Ավելի քան երկու տարվա անընդմեջ աշխատանքից հետո հիմա նոր պիտի տպագրվի: Ինձ համար գիտնականների հետ կապը շատ կարևոր է, նրանց հետ շփումը` միշտ հետաքրքիր: Ես նրանց լեզուն ավելի լավ եմ հասկանում:

– Ի՞նչ նկատի ունեք: Գիտնականներն ի՞նչ լեզվով են խոսում:

– Փաստերի լեզվով: Փաստերով պայմանավորված մտքերի լեզվով: Լսեք մի մեծ գիտնականի հարցազրույց և ուշադրություն դարձրեք, թե ինչպիսի զգուշությամբ են նրանք իրենց կարծիքները կազմում տարբեր խնդիրների վերաբերյալ: Տեսեք, թե որքան տարակուսանքով լի են նրանց մտքերը: Մի տեսակ աննկարագրելի գեղեցկություն կա այս ամենի մեջ: Իմ կարծիքով գիտության զարգացումը մարդկային ցեղին ուղեկցող ամենագեղեցիկ երևույթն է: Գիտությունը ծնունդ է առել այն պահից, երբ նախամարդը, փայտը վերցնելով ձեռքը, սկսել է ծառից միրգ քաղել, և այն շարունակվում է առաջ շարժվել` տարեցտարի ավելի ու ավելի խելահեղ արագությամբ: Քաղաքակրթության ոչ մի էական նվաճում հնարավոր չէր լինի` առանց  գիտության զարգացման:

– Շատ երաժիշտների համար սերն է ստեղծագործելու ամենամեծ ներշնչանքը:

– Փիլիսոփա Բերթրան Ռասելն ասել է, որ երջանիկ կյանքը ոգեշնչվում է սիրով և ուղորդվում գիտությամբ: Կարծում եմ, որ ես էլ եմ այս սկզբունքով ապրում:

– Դուք Ձեզ երջանիկ համարու՞մ եք:

– Այո´, չնայած երջանկությունը ոչ այնքան վիճակ է, որքան ձգտում: Քանի դեռ մարդ առողջ է և ունի երջանիկ կյանքի ձգտում, ուրեմն կարելի է ասել` երջանիկ է:

– Դուք ԱՄՆ-ի քաղաքացի եք, բայց այսօր Հայաստանում եք, այստեղ եք ստեղծագործում: Որոշել եք Հայրենիքո՞ւմ ապրել:

– Քանի դեռ հնարավոր է, Հայաստանում կմնամ: Այս հարազատ միջավայրը շատ թանկ է ինձ համար: Հիշում եմ, երբ դեռ նոր էի վերադարձել տասը տարվա բացակայությունից հետո, ուշադիր լսում էի, թե ինչպես են մարդիկ խոսում, և իրենց խոսքը, բնական արտասանությունը, հայոց լեզվի այդ մեղեդայնությունը մեղրի նման քաղցր էր հնչում ինձ համար: Կարծում էի, թե նոր եմ, երկար տարիներ հայերեն չեմ լսել ու շուտով կթուլանա այդ տպավորությունը: Մինչ օրս դեռ ոչինչ չի փոխվել: Ամեն քայլափոխի լսում եմ, թե ինչպես են մարդիկ հայերեն խոսում և հմայվում եմ ամեն անգամ: Հայոց լեզվի մեղեդին ինձ համար օդ ու ջրի պես մի բան է հիմա: Հուսամ` էլ երբեք այդքան երկար կարոտ չեմ մնա:

Զրուցեց Գրետա Մնացականյանը