«Հայերն Այսօր»-ի թղթակիցը զրուցած է սուրիահայ գրող, լրագրող, բանասիրական գիտութիւններու թեկնածու Մարուշ Գազանճեան-Երամեանի հետ:

-Սոցիալական կայքերէն ծանօթացայ Ձեր գրչին, Ձեր ազնիւ ու հայրենանուէր մղումներով գրուածքներուն, հրապարակումներուն եւ հասկցայ, որ գործ ունիմ  մտաւորականի մը հետ, որուն ուշադրութեան կեդրոնին հայոց լեզուի, հայ ժողովուրդի պատմութեան, գրականութեան, հայ մարդու տեսակի, Հայաստանի ներկայի ու ապագայի խնդիրներն են… Այդ հանգոյցի մէջ այսօր առաւելաբար ի՞նչը Ձեզ շատ կը մտահոգէ:   

Քիչ մը աւելի հեռուէն սկսիմ, այսինքն` արդէն երեք տարի Հալէպի մէջ ծաւալած պատերազմական գործողութիւններէն: Այդ երեք տարուան պատերազմի ընթացքին ամէնէն աւելի ափսոսալին ու մտահոգիչը այն է, որ հալէպցի մարդու տեսակը կը կորսնցնէինք… եւ ոչ թէ միայն հալէպահայու, այլեւ Հալէպի մէջ ապրող արաբ քրիստոնեաներու, իսլամի: Շատ տարբեր տեսակի ազնիւ, բարի, աշխատասէր, հիւրընկալ, հիւրասէր ժողովուրդ մը կը կորսնցնենք եւ չեմ կարծեր, որ կրկին ունենանք այդ տեսակը: Հայաստանի պարագային կամ ընդհանրապէս հայութեան պարագային ճիշտ նոյնը կ’ըսէին, այսինքն` ամէնէն ափսոսալին, զիս մտահոգողը մարդու տեսակն է` ազնիւ, ճշմարտախօս` քաղաքական գործիչներէն ու պետական այրերէն մինչեւ վերջին մարդը: Կարծեմ, որ եթէ մարդու տեսակը քիչ մը դէպի աւելի լաւը փոխուի, մեր ունեցած հարցերը, խնդիրները ոչ թէ կը չքանան, այլ աւելի կը հեշտանայ անոնց լուծումը: Այս ամէնէն բացի կան շատ բաներ, որոնք կը մտահոգեն զիս` առաջին հերթին` հայութեան այս անկայուն վիճակը: Ինծի համար երբեք տարբերութիւն չէ եղած Սփիւռքի ու Հայաստանի միջեւ. որքան ալ ժխտական բաներ ուզեն ըսել Հայաստանի մասին (եւ կ’ըսեն), միեւնոյնն է, մե՛րն է, այսքա՛նն է, ա՛յս է, պէտք է գոնէ այսքանը պահենք ու պահպանենք: Սփիւռքի մէջ հաւասարակշռութիւնը խախտուեցաւ, որովհետեւ Հալէպը այլեւս հոգեվարքի մէջ է. վստահ եմ, որ կը վերածաղկի, բայց անոր համար շատ ժամանակ պէտք է: Երբ այդ հաւասարակշռութիւնը խախտուեցաւ, անշուշտ, Հայաստանի մէջ ալ այդ մէկը զգալի եղաւ. գաղթականներու հոսք եղաւ, տնտեսապէս, քաղաքականապէս, ընկերային առումով բաներ փոխուեցան: Ինչ կը վերաբերի քաղաքականութեան, ճիշտ է, ամէն մարդ կրնայ իր կարծիքը յայտնել, բայց Հայաստանի քաղաքականութենէն ես շատ բան չեմ գիտեր, չեմ հասկնար: Կրնամ խօսիլ միայն այն բաներու մասին, որոնք տեսած եմ ու ապրած:

-Յարգելի՛ Մարուշ Երամեան, մեր զրոյցի ընթացքին ըսիք, որ երաժշտական կրթութիւն ունիք. ինչպէ՞ս պատահեցաւ, որ երաժշտութենէն անցում կատարեցիք դէպի գրականութիւն:

Շատ հետաքրքրական հարցում է, մի քանի պատճառներ կան. մէկը այն է, որ երաժշտութեամբ զբաղելու համար շրջապատը կը խանգարես, գիշերը չես կրնար փորձ ընել, ցերեկը դրացիները կը խանգարես: Միւս պատճառն այն է, որ դեռ մանկութենէն ես կը գրէի եւ շատ կ’ընթերցէի: Սկիզբը պատմուածքներ կը գրէի: Երբ ամուսնացայ, զաւակներ ունեցայ եւ երաժշտութեան տրուելիք ժամանակս քիչցաւ, ինքնաբերաբար, անցայ գրականութեան: Ինչ աշխատանք ընես գրականութեան վրայ, ան կը մնայ իբրեւ շօշափելի արդիւնք: Ես սկսայ աւելի լրջօրէն զբաղիլ գրականութեամբ:

-Ին՞չ թեմայով պաշտպանած էք Ձեր ատենախօսութիւնը:

«Սփիւռքահայ բանաստեղծութիւնը 1965-ից մինչեւ 1995 թուականը», պաշտպանած եմ 2002-ին: Ես խառնուածքով քիչ մը աւելի արդիական եմ, այդ պատճառով ալ վերցուցի այդ վերջին շրջանը:

-Երաժիշտի մասնագիտութեամբ աշխատա՞ծ էք Հալէպի մէջ:

Այո՛, աշխատած եմ Հայ երիտասարդաց ընկերակցութեան Արամ Խաչատրեանի անուան երաժշտանոցէն ներս. դասեր տուած, համերգներ ունեցած եմ եւ շարք մը երաժիշտներու ընկերակցած եմ անոնց համերգներու ժամանակ:

-Տիկի՛ն Երամեան, այսօր Դուք կ’ապրիք եւ կ’աշխատիք Հայաստանի մէջ. Հալէպը մնացած է հեռուն` ռմբակոծութիւններու թիրախ… Ինչպէ՞ս, ի՞նչ զգացումներով կը յիշէք Հալէպը… 

Ըսեմ, որ իմ պարագայիս աւելի տարբերութիւն կայ միւս հալէպահայերէն. անշուշտ, ես միակը չեմ, ինծի պէս ուրիշներ ալ կան, ովքեր կը կոչուին հին հայեր… Այդ բառակապակցութիւնը ընդհանրապէս կ’ըսուի արաբերէնով, մարդիկ այդպէս կը ճանչնան: Ջարդի ու գաղթականութեան օրերուն, երբ հայերը հասան Հալէպ, Հալէպի հին հայերը արդէն որոշ չափով կորսնցուցած էին իրենց ազգային դիմագիծը, լեզուն… Ճիշտ է, կար «Քառասուն Մանկանց» եկեղեցին, բայց պատարագները այնտեղ կը մատուցուէին արաբերէն, ընտանիքները իրենց ազգանուան հայկական «եան» մասնիկը կորցսնցուցած էին. օրինակ`ընտանիքս կը կոչուէր «Նահաս», որ կը նշանակէ պղնձագործ, Գազանճեան-Ղազանչեան (ղազան) ազգանունն ալ որոշ չափով պղինձի իմաստ ունի… Երբ ջարդէն փրկուած հայերը եկան, Հալէպի հին հայերը կարծես վերազարթօնք ապրեցան, վերագտան իրենց ազգային դիմագիծը, լեզուն: Այդ պատճառով Հալէպը ինծի համար աւելի հարազատ է, ան ոչ միայն ծննդավայրս է, այլեւ պապերուս, պապերու պապերու քաղաքը, հայ մշակոյթի հին ու հարուստ հոգեւոր կեդրոն է (միջին դարերուն մենք այնտեղ ունեցած ենք գրչագրութեան կեդրոն): Հակառակ այս պատերազմական գործողութիւններուն` հալէպահայերը իրենց արեան գնով կը պահեն դպրոցները: Հալէպի մէջ մենք ունինք Հայագիտական կեդրոն, ուր մինչ Հայաստան գալը ես կը դասաւանդէի: Երբ ռմբակոծութիւնները դադրին, քաղաքը շատ արագ կը վերածաղկի եւ դարձեալ կը դառնայ մշակութային հրաշալի կեդրոն, ուր ոչ միայն հայերը, այլեւ արաբներն ալ ունին իւրայատուկ մշակոյթ:

-Իսկ Դուք կը վերադառնա՞ք Հալէպ, երբ խաղաղութիւն վերահաստատուի:

Անկեղծօրէն ըսեմ, որ, անշուշտ, կը վերադառնամ. ես այնտեղ ընելիք ունիմ: Դարձեալ կը սկսիմ աշխատիլ մեր Հայագիտական ամբիոնէն ներս եւ սփիւռքահայ գրականութիւն կը դասաւանդեմ:

-Հայաստանի մէջ աշխատանք ունի՞ք:

Ո՛չ, չունիմ: Պարզապէս գիրքեր կը սրբագրեմ, կը խմբագրեմ: Եթէ յարկ ըլլայ, ես կրնամ այստեղ արեւմտահայերէն դասաւանդել:

-Ձեր զաւակները շարունակողնե՞րն են Ձեր գործին:

Ո՛չ, տղաս բժշկական գործիքներու ձեւաւորող է եւ շուտով դոկտորական պիտի պաշտպանէ Գերմանիոյ մէջ, իսկ աղջիկս ճարտարապետ է:

-Գիտեմ, որ կը գրէք. ո՞ր ժանրով կը ստեղծագործէք:

Եւ՛ պոէզիա, եւ՛ արձակ. երկուքն ալ ինծի սրտամօտ են: Բանաստեղծութիւնը կը գրեմ աղօթելու պէս, պատմուածքը կը գրեմ «խաղալու» պէս (խօսքը հեշտութեան մասին չէ): Ունիմ բանաստեղծական 5 ժողովածու եւ պատմուածքներու 2 գիրք, 8-րդ գիրքս ընթացքի մէջ է, ան պատմութեան մէջ շատ նշանաւոր հայուհիներու մասին է, կը փորձեմ այդ կանանց կեանքի կոչել այսօր: Օրինակ` Փառանձեմի մասին ունիմ գրած. ի՞նչ կապ կը տեսնեմ անոր, այսօրուան հայուհիի եւ իմ միջեւ, կամ, եթէ Փառանձեմը մեր օրերուն ապրէր, ինչպիսի՞ն կ’ըլլար ան:

-Տիկի՛ն Երամեան, անշուշտ, Ձեր բոլոր գիրքերն ալ Ձեր հոգեզաւակներն են, սակայն ո՞ր գիրքերը առաւել հոգեհարազատ են Ձեզի:

«Հալոց» եւ «Գիշերներ» գիրքերս:

-Անդրադառնանք Հայոց ցեղասպանութեան 100-րդ տարելիցին:

Անիկա ինծի համար շատ ծանր թեմա է… Ժամանակին Վահէ Օշականը ըսած է, որ` «մենք չենք կրցած շրջանցել թուրքին թրքութիւնը»: Մենք երբեք պիտի չկարենանք հաշտուիլ Ցեղասպանութեան հարցի չլուծման հետ, որուն մասին շատ թեր ու դէմ կարծիքներ կան, չենք կրնար մոռնալ ու ներել… Ես նախազգացում ու վախ ունէի` Տէ՛ր Աստուած, յանկարծ նոր բան մը չստեղծուի՞, որ մենք 100-րդ տարելիցէն շեղուինք… Եւ եղաւ… Աւերակ դարձաւ Հալէպը, աւերեցին հայկական եկեղեցիները: Կրնանք եւ պիտի յիշենք ու նշենք Հայոց ցեղասպանութեան 100-րդ տարելիցը, բայց առանց ողջ աշխարհով մէկ ճչալու…

-Յարգելի՛ Մարուշ, գիտեմ, որ յօդուածներ կը գրէք նաեւ. ո՞ր թերթերուն կը թղթակցիք:

Կը գրեմ տարբեր յօդուածներ, կու տամ «Ազգ» թերթին, Գանատայի «Հորիզոն»-ին, երկար ժամանակ թղթակցած եմ Հալէպի «Գանձասար»-ին:

-Հեշտութեա՞մբ յաղթահարած էք արեւելահայերէնը:

Այո՛, հեշտութեամբ, որովհետեւ, մեր բառապաշարը նոյնն է. եթէ դիմացինդ կը խօսի գրական մաքուր հայերէն եւ ոչ թէ փողոցային ժարկոնով, դժուար չէ հասկնալ: Կը գրեմ արեւմտահայերէն, սակայն անհրաժեշտութեան պարագային կրնամ գրել նաեւ արեւելահայերէն:

-Ինչպիսի՞ն կը տեսնէք Հայաստանի ապագան:

Ես շատ իրապաշտ մարդ եմ. Հայաստանն ալ, ինչպէս ուրիշ երկիրները, ունի իր խնդիրները: Եթէ ներսի եւ դուրսի հայերը քիչ մը աւելի իրապաշտօրէն մօտենան իրենց երկրին, Հայաստանը լաւ երկիր կը դառնայ, որովհետեւ անոր համար ունինք անհրաժեշտ ներուժը: Պէտք չէ անընդհատ դժգոհիլ ու քննադատել: Հալեպահայերէն շատերն ալ մտած են այդ հոսանքի տակ եւ շարունակ կը դժգոհին:

-Ինչպիսի՞ն կը ցանկայիք տեսնել այսօրուան հայը:

Ասիկա շատ-շատ կարեւոր հարցում է. ես կ’ուզէի, որ հայերը ունենային գիտակցութեան այնպիսի մակարդակ, որ զգային իրենց առանձնայատկութիւնը, բայց ունենային բաց ուղեղներ, չվախնային օտարներէն եւ հասկնային, թէ ինչու պէտք է օտար լեզու սորվին, բայց հայերէն պէտք է խօսիլ, օտարներու հետ լաւ յարաբերութիւն ունենալ, բայց զաւակները ամուսնացնել հայերու հետ:

-Ին՞չ է Հայրենիքը Ձեզի համար:

Անվտանգութիւն, ապահովութիւն, յուսալի թիկունք. ու՞ր պիտի գայինք Հալէպի այս դէպքերէն ետք: Բայց ըսեմ, որ Հայրենիքը ինծի համար նախ եւ առաջ հպարտութիւն է:

Կարինէ  Աւագեան