«Հզօր եղաւ հայ կինը մեր պատմութեան ընթացքին: Աշխարհը չգիտէ, թէ ինչ երկաթէ կամք, ինչ անընկճելի կորով, ինչ անձնուրաց արիութիւն եւ որչափ առաքինութիւն կայ այդ թխադէմ, այդ հեզ ու բարի աչքերով, ամօթխած ու արդար էակի մէջ, որ կոչւռւմ է հայ կին, հայ մայր: Վասպուրականի, Մուշ ու Բուլանըխի, Բարձր Հայքի մարէները, Ղարաբաղի այանները, Այրարատեան դաշտի մամիկներն ու ծաղիկ հարսները Հայոց Աշխարհի յարալէզ ոգիներ եղան մեր զուլումի օրերին, ցեղի վէրքերը լիզեցին եւ ազգը վերակենդանացրին ու պահպանեցին»:

Աւ. Ահարոնեանի որպէս բնաբան հնչող այս ասոյթով, որ տպաւորիչ կերպով ասմունքեց Թագուհի Արզումանեան (Լարք երաժշտ. ընկ. փոխտնօրէն), բացումը կատարուեց վերոնշեալ խորագրով ձեռնարկի, որ տեղի ունեցաւ Յունիս 7ին, Իրանահայ միութեան գեղազարդ սրահում, կազմակերպութեամբ Հայոց Ցեղասպանութեան ոգեկոչման Լոս Անճելըսի Միացեալ մարմնի, հովանաւորութեամբ «Արարատ» հիմնարկութեան, Հայկ. Բարեգործական Ընդհ. Միութեան եւ «Հայ Կին» բաժանմունքի, Հայ Օգնութեան Միութեան Շրջ. վարչութեան եւ «Սիփան» մասնաճիւղի, Վասպուրականի հայր. միութեան, նուիրատուութեամբ Արտաշէս Կուրտիկեանի, մասնակցութեամբ գաղութս ներկայացնող զանազան կազմակերպութեանց ներկայացուցիչների եւ հանրութեան բազմամարդ ու լայն շրջանակի: Հայ կնոջ նուիրուած իրենց սրտի խօսքը փոխանցեցին Զաւէն Ա. քհնյ. Արզումանեան եւ Կոմիտաս քհնյ. Թորոսեան, որին յաջորդեց ձեռնարկի հանդիսավար, իրաւաբան, Հայոց Ցեղասպանութեան 100ամեակի յանձնախմբի համաատենապետ Կարօ Ղազարեանի հաստատակամութեամբ ու հաւատով առլեցուն բացման խօսքը.
«Հայ Իրաւաբաններու միութեան նորընտիր ատենապետ Արմէն Յովհաննէսեանի մեծ հօր շիրիմի վրայ, Ֆրեզնոյի «Արարատ» գերեզմանատան մէջ, յետեւեալ ազդարարութիւնը արձանագրուած է. «Այսքան չարիք թէ մոռանան մեր որդիք, թող ողջ աշխարհ հայուն կարդայ նախատինք», արտայայտուած համբաւաւոր ազգային գործիչ եւ գրագէտ Աւ. Ահարոնեանի կողմէ: Յաղթելով մոռացկոտութեան, մենք բոլորս պէտք է հիմա հեռանանք քաղաքավար եւ զիջողական մօտեցումներէ եւ պահանջենք, որ ուրիշները զիջին մեզի՝ վերստին ստանալու համար այն բոլորը, որ մերն է, կատարելով այդ առանց խնդրելու անոնցմէ, որ մեր մայրերն ու հայրերը անարգեցին, առանց խնդրելու, որ ներողամիտ ըլլան մեր պահանջատիրութեան հանդէպ: Այս պատճառով երէկ, միաձայն եւ միակամ, Հայ իրաւաբաններու միութեան հոգաբարձու եւ վերահսկիչ մարմինի օրակարգը, Հայոց Ցեղասպանութեան արդարութեան մասին, պաշտօնապէս արձակուեցաւ, ամէնուրեք հրապարակուելով: Հայ կինը, անձնազոհ, նուիրուած իր ընտանիքին եւ ազգին, անաղարտ պահած է հայ մօր եւ կնոջ պատիւը, անհրաժեշտութեան պահուն զէնքը ձեռքին կռուելով յանուն ազգի եւ հայրենիքի: Այսօր, հայ իրաւաբաններս, որդիք հայ մայրերու, մեր միութեան կողմէ հրապարակուած Հայոց Ցեղասպանութեան հարիւրամեակի օրակարգը կը նուիրենք հայ կնոջ»:

Այնուհետեւ Կարօ Ղազարեան ընթերցեց Հայ իրաւաբանների միութեան Յայտարարագիրը, որ ի շարս այլ կէտերի, Թուրքիայից պահանջում է տարածքների վերադարձ եւ ելք դէպի ծով:

Բացման խօսքին յաջորդեց Հայոց Ցեղասպանութեան 100ամեակի Լոս Անճելըսի յանձնախմբի ներկայացուցիչ Թոմիկ Ալեքսանեանի՝ ներկաներին ու հովանաւորներին ուղղուած բարի գալստեան եւ շնորհակալութեան խօսքը, ուր նշուեց, որ սոյն ձեռնարկը մէկն է աշխատանքների այն շարանի, որ պիտի շարունակուի եւ թափ առնի:

Հանդիսավար Կարօ Ղազարեան յաջորդաբար բեմ հրաւիրէց բանախօսներին, ընթերցելով իւրաքանչիւրի գիտական գործունէութեան հակիրճ կենսագրականը:

Դոկտ. Ռուբինա Փիրումեան, որ լաւապէս ծանօթ է գիտական աշխարհին եւ հանրութեան, հայոց պատմութեան եւ Ցեղասպանութեան վերաբերեալ գիտական իր արժէքաւոր ուսումնասիրութիւններով, ինչպէս «Աղէտի Անդրադարձը Գրականութեան Մէջ», «Նրանք, Որ Շարունակեցին Ապրել Թուրքիայում 1915ից Յետոյ», «Հայաստանը ՀՅԴ-Բոլշեւիկ Յարաբերութիւնների Ոլորտում» եւ այլք, UCLA համալսարանի գիտաշխատող, ցեղասպանութեան նուիրուած միջազգային գիտաժողովների մասնակից, իր ելոյթն սկսեց վերջերս կեանքից հեռացած բանաստեղծուհի Ալիսիա Կիրակոսեանի մասին իր սրտի խօսքով եւ Հայոց Ցեղասպանութեան նուիրուած նրա մի քերթուածից հատուածների ընթերցմամբ, նշելով, որ բանաստեղծուհու մահը կորուստ է ոչ միայն հայ, այլեւ համաշխարհային գրականութեան համար:

Հայոց Ցեղասպանութիւնը որակելով որպէս անհամեմատելի մի ոճիր աշխարհի պատմութեան մէջ, դոկտ. Ռուբինա Փիրումեան հետեւեալը առանձնացրեց. «Հայ տղամարդիկ անմիջապէս մեռան, իսկ չարչարանքով լի այդ ճանապարհի վրայ հայ կինը դէմ յանդիման եկաւ ընտրութիւն կատարելու հարկադրանքին՝ դառնալ թուրքի կին, մուսուլման, հարճ եւ դաւաճանել հայ ազգին կամ ընտրել մահը Եփրատ գետի մէջ նետուելով: Հայ կնոջ կերպարն ու ինքնութիւնը որպէս զոհ կամ վերապրող, ձեւաւորուեց այդ չմոռացուող յուշերի ազդեցութեան տակ»: Մատնանշելով, որ հայ կանանցից ոմանք չդիմացան, ոմանք վաճառուեցին եւ կցկտուր տեղեկութիւններ ունենք այդ մասին, իսկ ոմանք դիմացան եւ մեր երեկուայ մայրերն են, եւ մենք խնկարկում ենք նրանց յիշատակը, բանախօսը վկայակոչեց Ցեղասպանութիւնից հրաշքով փրկուած յայտնի երգիծաբան Երուանդ Օտեանի յուշերն այն մասին, թէ ինչպէս թուրքի կին դարձած հայ կանայք անիծում էին իրենց նոր ամուսիններին:

Շարունակելով իր խօսքը, դոկտ. Ռ. Փիրումեան աւելացրեց. «Թուրք պատմագրութիւնը երկար լուռ մնաց իսլամ հարեմների մասին: Հրանդ Դինքը խախտեց այդ լռութիւնը եւ խօսեց խառնածինների մասին, սկզբնաւորելով թուրք ինքնութեան տագնապը: Վերից եկած հրաման էր՝ առնել հայ կնոջ եւ իւրացնել նրա արիւնը ցեղային բարելաւման համար: Յետոյ, հանդէպ հայի, արհամարհանքը գերիշխող ու տիրապետող դարձաւ թուրք հասարակութեան մէջ:

«Մաքրարիւն թրքութիւնը, եթէ այն գոյութիւն ունի, մեծ խնդիր է Թուրքիայում: Կան, որ ուրանում են իրենց ոչ թուրք ինքնութիւնը, սակայն մի բան յստակ է՝ Թուրքիան ինքնութեան տագնապ է ապրում, շարժումը սկսուած է ներսից: Հրաբուխը ժայթքել է եւ պիտի ուժեղանայ: Մեր մայրերը կատարել են իրենց դերը: Դժբախտ զոհերը, կարծես, վերականդանացել են, ու մենք պէտք է յարգենք բոլորի յիշատակն ու պատգամը՝ ՉՄՈՌԱՆԱԼ եւ ՉՆԵՐԵԼ»:

Դոկտ. Վրէժ Հայրապետեան, որ ծանօթ է հանրութեան հոգեբանական զանազան հարցերի շուրջ հեռարձակուող իր հաղորդումներով, 2005թ. իր ներկայացրած աւարտաճառի մի մասը նուիրել է Հայոց Ցեղասպանութեան հարցին:

Բանախօսը իր ելոյթը շարադրեց, առաւելապէս կենտրոնանալով արդի Թուքիայում ապրող Ցեղասպանութեան այն զոհերի վրայ, որոնք յայտնի են թաքուն կամ ծպտեալ հայեր անուանումով, գլխաւորաբար յենուելով գրող եւ Հրանդ Դինքի փաստաբան Ֆեթհիյէ Չեթինի «Մեծ մայրս» գրքի վրայ: Նշելով Հրանդ Դինքի այն հաստատումը, թէ թուրք ինքնութեան խորտակումը պատճառ պիտի դառնայ Թուրքիայի կործանման, Վրէժ Հայրապետեան յաւելեց. «2004 թուականը շրջադարձային եղաւ, երբ Հ. Դինք «Ակօս» թերթում յօդուած տպագրեց Հայոց Ցեղասպանութեան որբերից, Քեմալ Աթաթուրքի հոգեզաւակ, աշխարհում առաջին կին ռազմական օդաչու Սաբիհա Գէօքչենի մասին: Ինձ, որպէս հոգեբանի, հետաքրքրական է իմանալ, թէ հոգեկան տրաւմա ապրած եւ իրենց ինքնութիւնը փոխած այդ մարդիկ ինչպէս կարողացան դիմակայել մի շարք երկուութիւնների, այն է՝ իրենց սերունդների մէջ համատեղուած հայկական եւ ոճրագործի արեան, երկար տարիներ պահել այդ գաղտնիքը, կրելով զոհի եւ մեղքի զգացումը»:
Ղեւոնդ քհնյ. Քիրազեանի ողջոյնի եւ աղօթքի խօսքով աւարտուեց ձեռնարկի առաջին բաժինը:

Կինոբեմադրիչ Պարէտ Մարոնեան հայ եւ օտար շրջանակներում լայն ճանաչում վայելող փաստաւաւերագրական ֆիլմերի հեղինակ է, որ մասնագիտացած է նաեւ քաղաքական գիտութիւնների ասպարէզի մէջ: Նշանակալի ներդրում ունի հայ կինոարուեստի մէջ, հիմնադրել է «Արմէնոյիդ» թիմը, արժանացելէ բազմաթիւ մրցանակների, «Էմմի» մրցանակաբաշխութեան քառակի յաղթող է: Պարէտ Մարոնեան հատուածներ ցուցադրեց իր «Ցեղասպանութեան Որբերը» ֆիլմից, տալով համապատասխան բացատրութիւններ: Ֆիլմի 7 րոպէանոց տարբերակը, որի խտասալիկները բաժանուեցին ունկնդիրներին, ներկայացուած է «Էմմի» մրցանակի: Ապա արուեստագէտն անդրադարձաւ իր վերջին՝ «1915ի Կանայք» խորագրով աշխատանքի ծրագրին եւ նշեց. «Այս ֆիլմը պիտի ներկայացնէ հայ կինը որպէս հայ հասարակութեան սիւն, պիտի անդրադառնայ շարք մը դէմքերու, ինչպէս Սաբիհա Գէօքչեն, Աւրորա Մարդիգանեան, աշխարհի մէջ առաջին հայ կին դեսպան Դիանա Աբգար՝ Ճապոնի մէջ»: Բացատրութիւններ տրուեցին այն բաժինների մասին, որ կինոնկարը պիտի ունենայ: Նշուած ֆիլմերի նկարահանման մէջ իր բերած ներդրումի համար Պ. Մարոնեան յուշատախտակ- գնահատագիր յանձնեց դոկտ. Ռուբինա Փիրումեանին:

Դոկտ. Կարօ Մոմճեան՝ քաջածանօթ մեր հանրութեան գիտական իր արժէքաւոր աշխատութիւններով, ինչպէս հայոց պատմութեան դասագրքերի շարք, «Հայ-երիտթրքական Յարաբերութիւնները 1895-1914թթ. Միջեւ», դասախօսական բազմաթիւ ելոյթներով, որպէս պատմաբան, լրագրող, ուսուցիչ եւ թարգմանիչ, այն հազուագիւտ հայ ակադեմականներից է, որ 2005թ. սկսեալ հետազօտութիւններ է կատարել եւ տակաւին կատարում է Օսմանեան արխիւների քաղաքական, շուտով նաեւ՝ զինուորական բաժանմունքներից ներս: Մասնագէտ է Օսմանեան կայսրութեան, Միջին Արեւելքի, Ռուսաստանի եւ Եւրոպայի պատմութեանց, աշխատակցում է ԱՄՆի դաշնակցային կառավարութեան որոշ բաժանմունքների:
Անդրադառնալով այն փաստին, որ հայ տղամարդկանց ոչնչացման հետեւանքով, հայ կնոջ ուսերին դրուեց 1923թ. անդին սերունդ պահելու ծանր պարտականութիւնը, առանց հօր, ապրուստի գլխաւոր միջոց ունենալով գորգագործութիւնը եւ ասեղնագործութիւնը, բանախօսը նշեց, որ հայ կինը մի անգամ եւս դարձաւ ընտանիքի գլխաւոր, նահապետականից անցնելով մայրիշխանութեան, մի հանգամանք, որ իր ազդեցութիւնն ունեցաւ Սփիւռքի վրայ: Շարունակելով իր դիտարկումը, դոկտ. Կ. Մոմճեան առանձնացրեց հետեւեալը. «Արեւելեան Հայաստանի մէջ տիրապետող է հայրիշխանութիւնը, իսկ Սփիւռքի մէջ մայրիշխանութեան երեւոյթը կը կարօտի գիտական վերլուծութեան ընկերաբաններու եւ հոգեբաններու կողմէ: Առ այսօր մենք աշխատած ենք Հայոց Ցեղասպանութեան ճանաչման հարցի ուղղութեամբ եւ նոր սթափուած ենք այդ վիճակէն: Չենք ուսումնասիրած Սփիւռքի պատմութիւնը, թէ ինչպէս անիկա զերոյէն կրցաւ ստեղծել այսօրուան հարստութիւնը, հարց մը, որով գիտականօրէն պէտք է զբաղինք:
Հայոց Ցեղասպանութեան հետեւանքները կը շարունակուին Սուրիոյ մէջ, ուր նոյն ուժերն են, որոնք կը դաւեն մեզ, եւ դարձեալ հայ կինը կը կանգնի որպէս ազգապահպան սիւն եւ թիկունք: Զոհի մտայնութեամբ այսօր չենք կարող այլեւս առաջ շարժիլ, պէտք է միացնենք մեր ժողովուրդի արեւելեան եւ արեւմտեան թեւերը ազգային գաղափարախօսութեան մը շուրջ, ապահովելու համար մեր գոյութիւնը: Պէտք է երթալ Արեւմտեան Հայաստան, որ ես գրաւեալ կը կոչեմ, խրախուսելու համար հոն մնացած հայերը: Միութեան ժամանակը եկած եւ անցած է, արթննալու ժամանակն է այլեւս»:

«Հայոց Ցեղասպանութիւնը եւ Հայ Կինը» ձեռնարկը իրենց բարձրամակարդակ կատարումով զարդարեցին գեղարուեստական յայտագրի մասնակիցներ, արուեստագէտներ Թագուհի Արզումանեան՝ ասմունքով եւ Լիլիթ Խօջայեան՝ քանոնով: Հնչեցին Պարոյր Սեւակի եւ Գէորգ Էմինի, Կոմիտասի, Սայաթ Նովայի եւ Խաչատուր Աւետիսեանի ստեղծագործութիւններից՝ համահունչ օրուայ նպատակին եւ ոգուն, արժանանալով ներկաների գնահատանքին:

Հանդիսավար Կարօ Ղազարեան ծաղկեկողովներ յանձնեց դոկտ. Ռուբինա Փիրումեանին, արուեստագէտներ Թագուհի Արզումանեանին եւ Լիլիթ Խօճայեանին, ապա արտասանեց իր փակման խօսքը, որից յետոյ կայացաւ հարց ու պատասխանի բաժինը:

Յայտնի է, որ անհատի եւ ազգի բարոյական նկարագրի համար իւրօրինակ քննութիւն են դառնում աղէտներն ու անկումները, ինչպիսին եղաւ Հայոց Ցեղասպանութիւնը: Հայ կինը փայլուն յանձնեց այդ քննութիւնը:
Ձեռնարկը, որ ջերմօրէն ընդունուեց ներկաների կողմից, եղաւ առիթ ինքնաճանաչումի եւ ինքնագնահատման, հիմք՝ մեր ուժերի վերաժեւորման եւ վերադասաւորման: Եղաւ առիթ հարիւրամեայ հեռաւորութիւնից դիտելու հայ կնոջ լուսաւոր կերպարը, խոնարհուելու նրա պայծառ յիշատակի առջեւ եւ ասելու.
«ՊԱՏԻՒ ԵՒ ՅԱՐԳԱՆՔ ՔԵԶ, ՀԱՅ ԿԻՆ»:

ԿԱՏԻԱ ՔՈՒՇԵՐԵԱՆ

asbarez.com