Սու­րիոյ տագ­նա­պին եւ սու­րիա­հա­յու­թեան դի­մագ­րա­ւած ա­ղէ­տին ու մար­տահ­րա­ւէր­նե­րուն նուի­րո­ւած զե­կու­ցա­կան հրա­պա­րա­կա­յին հա­ւա­քին ա­ռի­թով՝ ­Սու­րիոյ խորհր­դա­րա­նի հայ ե­րես­փո­խան ըն­կեր ԺԻՐԱՅՐ ՐԷԻՍԵԱՆ հե­տե­ւեալ հար­ցազ­րոյ­ցը տո­ւաւ «Ա­զատ Օր»ին.-

Հար­ցազ­րոյ­զը վա­րեց՝ ՅՈՎՀԱՆՆԷՍ ՂԱԶԱՐԵԱՆ

Ընկ. ­Րէի­սեան, ո­րոնք են պատ­ճառ­նե­րը, որ ­Սու­րիան պա­տե­րազ­մի մէջ կը գտնո­ւի եւ ի՞նչ կա­ցու­թիւն կը տի­րէ ներ­կա­յիս ­Սու­րիոյ մէջ։

Ան­շուշտ պէտք է ճանչ­նալ ան­ցեա­լը, որ­պէս­զի խօ­սինք ներ­կա­յին մա­սին։ Ան­ցեալ ը­սե­լով, ար­դէն բո­լորս ալ գի­տենք, որ ­Սու­րիոյ դէպ­քե­րը սկսան 2011 թո­ւա­կա­նին։ Ա­ռա­ջին տա­րին, յատ­կա­պէս ­Հա­լէ­պի մէջ, ոչ մէկ բան կար։ ­Նոյ­նիսկ մե­զի հա­մար այդ դէպ­քե­րուն ծայր առ­նե­լը միայն պատ­մու­թեան պէս կը լսո­ւէր եւ չէինք հա­ւա­տար, որ այս ա­լի­քը կրնար մին­չեւ մեր մօտ հաս­նիլ՝ հա­ւա­տա­լով պե­տու­թեան եւ ժո­ղո­վուր­դի ամ­րու­թեան։ ­Բայց ար­դէն յստակ էր, որ պար­տադ­րո­ւած պա­տե­րազմ մըն էր։ ­Պա­տե­րազմ մը, որ նպա­տակ ու­նէր տնտե­սա­պէս եր­կի­րը քան­դե­լու։ ­Քան­դե­լու իշ­խա­նու­թիւ­նը կամ կա­ռա­վա­րու­թիւ­նը ամ­բողջ՝ շա­հա­գոր­ծե­լով կրօ­նա­կան տար­բե­րու­թիւն­նե­րը, էթ­նիք տար­բե­րու­թիւն­նե­րը։ ­Միայն մէկ բան էր ու­զո­ւա­ծը՝ այն ալ ­Սու­րիան նո­ւա­ճել, ­Սու­րիան չո­քեց­նել, ­Սու­րիան տկա­րաց­նել, որ­պէս­զի իր հե­ղի­նա­կա­ւոր խօս­քը ը­սե­լու կա­րե­լիու­թիւն չու­նե­նայ։ Ո­րով­հե­տեւ ի­րա­կա­նու­թեան մէջ, ա­րա­բա­կան աշ­խար­հին մէջ, կար­ծէք միակ մնա­ցած եր­կի­րը, որ տա­կա­ւին իր հե­ղի­նա­կու­թեամբ կը խօ­սէր, ­Սու­րիան էր։
Եւ հոն էր, որ ի­րենք դժո­ւա­րու­թիւն ու­նէին ­Սու­րիոյ կե­ցո­ւածք­նե­րուն դի­մաց։ Ի­րենց փոր­ձը այս ան­գամ ուղ­ղո­ւե­ցաւ այլ կողմ, ­Սու­րիան տկա­րաց­նե­լու, որ­պէս­զի ար­դէն եր­կար ժա­մա­նա­կով ­Սու­րիոյ հա­մար հիմ­նա­կան թշնա­մին՝ Իս­րա­յէ­լը, հան­գիստ ը­նէ։ Ան­շուշտ այդ բո­լո­րի կող­քին կա­յին նաեւ մի­ջազ­գա­յին գե­րու­ժե­րու այլ շա­հեր, ի­րենց ներ­քին հա­կա­մար­տու­թիւն­նե­րով, ո­րոնց այս բո­լո­րին զոհ կ­’եր­թար ան­մեղ ժո­ղո­վուր­դը եւ կը շա­հա­գոր­ծո­ւէին զի­նեալ­ներ, պե­տու­թեան դէմ հա­նե­լով։
Բ­նա­կա­նա­բար նման ո­րե­ւէ մէկ քայլ կը նշա­նա­կէ հա­կաօ­րի­նա­կան ըն­թացք եւ պե­տու­թիւ­նը ան­պայ­ման պէտք է մի­ջո­ցա­ռում­նե­րու դի­մէ, ո­րուն հե­տե­ւան­քով ար­դէն բա­խում­նե­րը կը սկսին։ ­Բա­խու­մը սկսա­ծին պէս, ան­մեղ­ներ զոհ կ­՚եր­թան։ ­Մարդ­կա­յին զո­հե­րուն կը գու­մա­րո­ւին հաս­տա­տու­թիւն­նե­րու, շէն­քե­րու, հի­ւան­դա­նոց­նե­րու, ե­կե­ղե­ցի­նե­րու, մզկիթ­նե­րու վնաս­ներ եւ շատ շրջան­ներ ար­դէն դար­ձած են փլա­տակ։ Այ­սօր ­Հա­լէ­պի մէջ կան բազ­մա­թիւ թա­ղա­մաս­ներ, որ հո­ղա­կոյ­տի վե­րա­ծո­ւած են, կամ՝ շէն­քե­րը գրե­թէ գետ­նի հա­ւա­սար դար­ձած են։ ­Հի­մա այս բո­լո­րը ե­թէ նկա­տի առ­նենք՝ շէն­քե­րու փլու­զու­մը, հաս­տա­տու­թեանց հա­սած վնաս­նե­րը, դպրոց­նե­րու պա­րա­գա­յին­՝ա­շա­կերտ­նե­րու եւ ու­սու­ցիչ­նե­րու վի­րա­ւո­րան­քը, ե­կե­ղե­ցիի կամ մզկի­թի պա­րա­գա­յին՝ քան­դու­մը, գոր­ծա­տե­ղի­նե­րու պա­րա­գա­յին ա­ւե­լի վատ, ո­րով­հե­տեւ այդ բո­լո­րին յա­ջոր­դեց կո­ղո­պուտ եւ այս բո­լո­րին մէջ ան­վե­րա­պա­հօ­րէն շատ յստակ կրնանք տես­նել ­Թուր­քիոյ դե­րա­կա­տա­րու­թիւ­նը։

Ու­րեմն՝ ­Թուր­քիան մաս­նա­կի՞ց է ­Սու­րիոյ պա­տե­րազ­մին։

Թուր­քիան ոչ միայն մար­զեց, այ­լեւ մա­նա­ւանդ ­Հա­լէ­պի սահ­մա­նա­յին իր մօ­տի­կու­թեամբ, իր զի­նո­ւո­րա­կան­նե­րը ընդ­դի­մա­դիր զի­նեա­լի տա­րա­զի մէջ՝ ­Սու­րիա մտցուց եւ ուղ­ղա­կիօ­րէն մաս­նա­կից դար­ձաւ տա­րո­ւած այս զի­նո­ւո­րա­կան բա­խում­նե­րուն։ ­Միա­ժա­մա­նակ, թուրք վա­ճա­ռա­կան­ներ, հսկայ բեռ­նա­տար­նե­րով ե­կան եւ այդ զար­նո­ւած, եր­բեմն ոչ թէ զար­նո­ւած, պար­զա­պէս զար­կի ըն­թաց­քին մար­դիկ փա­խուս­տի դի­մած, այդ հսկայ գոր­ծա­տե­ղի­նե­րու ամ­բողջ սար­քե­րը բեռ­նա­կառք­նե­րու մէջ լե­ցու­ցած՝ ա­ռին տա­րին ­Թուր­քիա։ Ա­նոր հա­մար ­Հա­լէ­պի ար­դիւ­նա­բե­րա­կան գրա­սե­նեա­կի տնօ­րէ­նը ­Թուր­քիան կը կո­չէ «­Հա­լէ­պի կո­ղոպ­տի­չը»։ Եւ յատ­կա­պէս Էր­տո­ղա­նին այս­ ա­նու­նով կը կո­չէ։ Ոչ միայն այդ ար­դիւ­նա­բե­րա­կան գոր­ծա­տե­ղի­նե­րու կո­ղո­պու­տը, նոյ­նիսկ մշա­կու­թա­յին հսկա­յա­կան կո­ղո­պուտ կա­տա­րած է ­Թուր­քիան. օ­րի­նա­կի հա­մար, ­Հա­լէ­պի մէջ կը գտնո­ւի Իս­լա­մա­կան Կ­րօ­նից ­Վար­չու­թեան ձե­ռագ­րա­տու­նը։ ­Դէպ­քե­րու ըն­թաց­քին յստակ ա­կա­նա­տես­նե­րու վկա­յու­թեամբ՝ բեռ­նա­կառք ե­կած է, մտած են կո­ղոպ­տիչ­նե­րը այդ ձե­ռագ­րա­տու­նը, դա­րակ­նե­րը, սնտուկ­նե­րը ե­ղած ձե­ւով, ա­ռանց ոչ մէկ խան­գա­րու­մի բեռ­ցու­ցած են բեռ­նա­կառ­քին վրայ եւ քա­լած են։ Ըստ ա­կա­նա­տես­նե­րու յստա­կօ­րէն ը­սա­ծին՝ այդ բեռ­նա­կառք­նե­րը ուղ­ղո­ւե­ցան ­Թուր­քիա։ Բ­նա­կա­նա­բար ­Թուր­քիոյ կը հե­տաքրք­րէ այդ բո­լո­րը, ո­րով­հե­տեւ այդ ձե­ռա­գիր­նե­րը, ո­րոնք ­Հա­լէ­պի Իս­լա­մա­կան Կ­րօ­նից ­Վար­չու­թեան պատ­կա­նող ձե­ռա­գիր­ներ են, ար­խիւ­ներ են։ Ա­նոնք կու­գան օս­մա­նեան օ­րե­րէն եւ թուր­քե­րը կ­’ը­սեն, թէ ի՛նչ որ ի­րենց հետ առն­չո­ւած է՝ ար­դէն պէտք է ձե­ւով մը իւ­րաց­նել եւ ի­րենց սե­փա­կա­նու­թիւ­նը դարձ­նել։ ­Հա­ւա­նա­բար այս ձե­ռա­գիր­նե­րուն մէջ կան վկա­յու­թիւն­ներ՝ ­Ցե­ղաս­պա­նու­թեան հետ ա­ռըն­չո­ւած։
Թուր­քիոյ դե­րա­կա­տա­րու­թիւ­նը մեծ է։ Ան­շուշտ ա­սոնց կող­քին կան «ու­ղե­ղը լո­ւա­ցո­ւած» իս­լամ ծայ­րա­յե­ղա­կան, ար­մա­տա­կան այդ խմբա­ւո­րում­նե­րու գու­մար­տակ­նե­րը, այն­պէս որ մէ­կը եր­կու, եր­կու­քը հինգ, ի վեր­ջոյ երբ որ գու­մա­րում մը ե­ղած էր, շուրջ հա­րիւր եր­կիր եւ ա­ւե­լի, այդ բո­լո­րէն ե­կած կռո­ւող­ներ կա­յին ­Սու­րիոյ մէջ։
Սու­րիան այ­սօր թա­տե­րա­բեմ է հա­մաշ­խար­հա­յին պա­տե­րազ­մի մը։ Ո­րով­հե­տեւ՝ երբ այս­քան երկ­րէ կռո­ւող կու­գայ, նոյ­նիսկ կռո­ւող­ներ, ո­րոնք ոչ մէկ առնչու­թիւն ու­նին ­Սու­րիոյ հետ, իր ա­ռա­ջին հանգ­րո­ւա­նին ը­սո­ւե­ցաւ, թէ յե­ղա­փո­խու­թիւն է՝ ընդ­դէմ իշ­խա­նու­թեան։ Ը­սո­ւե­ցաւ՝ ընդվ­զում է դա­սա­կար­գա­յին, ընդվ­զում է հա­մայն­քա­յին, ընդվ­զում է էթ­նիք ե­ւայլն, ա­մէն ա­տեն ա­նո­ւա­նու­մը շա­հա­գոր­ծե­լով, զար­գա­ցու­ցին դէպ­քե­րը եւ ա­մէն ան­գամ ար­դէն նոր ու­ժեր բե­րե­լով դուր­սէն, ան­հա­ւա­տա­լի հսկա­յա­կան յատ­կա­ցում­նե­րով։

Ժո­ղո­վուր­դը ի՞նչ դժո­ւա­րու­թիւն­ներ կը դի­մագ­րա­ւէ իր ա­ռօ­րեայ կեան­քին մէջ։

Բ­նա­կան է այս ա­մէ­նը, պի­տի ը­սեմ մէկ խօս­քով՝ ­Սու­րիոյ գլխուն ե­կած փոր­ձանք էր։ ­Սու­րիա­ցի ժո­ղո­վուր­դը շատ զո­հեր ու վի­րա­ւոր­ներ ու­նե­ցաւ, տնտե­սա­կան քան­դում ու­նե­ցաւ, բայց բո­լո­րին դի­մաց տո­կաց։ ­Կեն­ցա­ղա­յին դժո­ւա­րու­թիւն­նե­րը ժո­ղո­վուր­դին հա­մար պա­տե­րազ­մի այլ վնաս­նե­րէն նո­ւազ չէին։ Օ­րի­նա­կի հա­մար, ես որ­պէս հա­լէպ­ցի կ­’ը­սեմ, ­Հա­լէ­պի մէջ մենք եր­կար ա­տեն ե­լեկտ­րա­կան հո­սանք չու­նինք։ ­Հե­տե­ւա­բար, վեր­ջին մի քա­նի տա­րի­նե­րուն է, որ ներ­քին կար­գադ­րու­թեամբ մար­դիկ մի­ջոց­նե­րու դի­մած են, իւ­րա­քան­չիւր թա­ղի ծայ­րը ան­հա­տա­կան նա­խա­ձեռ­նու­թեամբ, ե­լեկտ­րա­կա­նու­թեան ար­տադ­րիչ սար­քեր դրած են, ե­լեկտ­րուժ կ­’ար­տադ­րեն, եւ մէկ, եր­կու, ե­րեք ամ­պե­րով, մի քա­նի ժամ օ­րո­ւան մէջ, յետ-մի­ջօ­րէի այդ մութ ժա­մե­րուն, մար­դիկ լոյս մը վա­ռե­լու, բախ­տա­ւոր պա­րա­գա­յին հե­տը հե­ռա­տե­սիլ մը աշ­խատց­նե­լու, օ­րո­ւան լու­րե­րուն հե­տե­ւե­լու ա­ռիթ մը կ­’ու­նե­նան, քիչ մը ա­ւե­լին առ­նո­ղը, փոքր սառ­նա­րան մը աշ­խատց­նե­լու հնա­րա­ւո­րու­թիւ­նը կ­’ու­նե­նայ եւ այդ ալ սահ­մա­նա­փակ ժա­մե­րու։
Ջու­րի պա­րա­գան՝ նոյնն է։ Դժ­բախ­տա­բար ջրա­մա­տա­կա­րա­րու­մը քմա­հա­ճու­թեան ա­ռար­կայ ե­ղած է։ Ո­րով­հե­տեւ ջու­րի հիմ­նա­կան զտա­րան­նե­րը եւ դէ­պի քա­ղաք այդ խո­ղո­վակ­նե­րու կեդ­րոն­նե­րը քա­ղա­քի կեդ­րո­նը չեն, շրջա­կայ­քի մէջ են եւ այս դէպ­քե­րու ըն­թաց­քին այդ զի­նեալ խմբա­ւո­րում­նե­րը ա­ռա­ջին հեր­թին ի­րենց կեդ­րո­նա­ցու­մը շրջա­կայ­քի վրայ ը­րին։ ­Հա­լէ­պը շրջա­գա­յող գիւ­ղե­րուն եւ ա­րո­ւար­ձան­նե­րուն վրայ ը­րին։ ­Քա­ղա­քի կեդ­րո­նը միշտ մնաց պե­տու­թեան հա­կակշ­ռին տակ։ ­Սա­կայն, օ­րի­նակ ջրա­մա­տա­կա­րա­րու­մը մնաց զի­նեալ­նե­րու քմա­հա­ճոյ­քին ա­ռար­կայ։ Կ’ու­զեն՝ կը գո­ցեն կո­ճա­կը եւ ջու­րը կը դադ­րի։ Ջ­րա­մա­տա­կա­րա­րու­մը կը կե­նայ։ Կրնայ կե­նալ շա­բաթ մը, տա­սը օր, տաս­նը­հինգ օր։ ­Բայց բո­լորս գի­տենք, թէ ա­ռանց ջու­րի կեան­քի ըն­թաց­քը ան­կա­րե­լի կը դառ­նայ։ Ա­նոր հա­մար զա­նա­զան կազ­մա­կեր­պու­թիւն­նե­րու եւ բա­րե­սի­րա­կան կող­մե­րու օ­ժան­դա­կու­թեամբ, այ­սօր ­Հա­լէ­պի գրե­թէ ա­մէն թա­ղա­մա­սի ծայ­րը, մէկ հատ հոր փո­րո­ւած է։ Եւ բնա­կան է ե­լեկտ­րար­կի­չով այդ ջու­րը կը քա­շո­ւի, բա­րե­սի­րա­կան կող­մե­րը կը բաժ­նեն, ուր որ ան­մի­ջա­կան կրնան հաս­նիլ, ու­րիշ­ներ կան որ այդ մէ­կը ար­հես­տի վե­րա­ծած են։ Ու­նին պզտիկ բեռ­նա­տար­ներ եւ ջուր կը ծա­խեն։ Այ­սինքն՝ կեան­քի տար­րա­կան կա­րիք­նե­րը, ջուր, ե­լեկտ­րա­կա­նու­թիւն դար­ձած են ա­ռօ­րեայ մղձա­ւանջ մը։
Շատ ան­գամ կը հարց­նեն սնուն­դի վե­րա­բե­րեալ։ ­Մենք սնուն­դի այդ­քան մեծ դժո­ւա­րու­թիւն չու­նինք, որ­քան որ սննդե­ղէ­նը գնե­լու կա­րո­ղա­կա­նու­թեան դժո­ւա­րու­թիւն, ո­րով­հե­տեւ տո­լա­րին դի­մաց սու­րիա­կան դրա­մի ան­կու­մին պատ­ճա­ռաւ մար­դոց գնո­ղա­կան կա­րո­ղու­թիւ­նը ին­կաւ։ ­Մինչ ոչ մէ­կու ե­կա­մու­տը ա­ւել­ցաւ, իսկ ընդ­հա­կա­ռա­կը՝ ա­նոնք, ո­րոնք ի­րենց գոր­ծա­տե­ղի­նե­րը կորսն­ցու­ցին, ա­նոնց ե­կա­մու­տը նոյ­նը մնա­լու տեղ նո­ւա­զե­ցաւ, կամ՝ ի­րենց գոր­ծը կորսնցու­ցին։ Այ­սինքն՝ տնտե­սա­կան հար­ցը դար­ձաւ նոյն­չափ կա­րե­ւոր հարց։

Այս կա­ցու­թեան մէջ ե­կա­մու­տը ուր­կէ՞ կ­՚ա­պա­հո­վո­ւի։ ­Գոր­ծեր կա՞ն։

Կան գոր­ծեր, ո­րոնք կա­մայ թէ ա­կա­մայ պի­տի շար­ժին։ Օ­րի­նա­կի հա­մար, պարզ այդ հո­րէն ջուր քա­շող, իր փոքր բեռ­նա­կառ­քին մէջ դնող ու ծա­խո­ղը չի հասցներ նոր գոր­ծեր։ Եւ դուն չես կրնար ը­սել, որ այս մէ­կը այդ­քան ալ կա­րե­ւոր չէ։ Ի վեր­ջոյ մարդ ես, քու ան­մի­ջա­կան պէտ­քե­րուդ հա­մար այդ ջու­րը անհ­րա­ժեշտ է։ Խ­մե­լու ջուր չէ, ա­ռօ­րեայ գոր­ծա­ծու­թեան ջուր է։ ­Բազ­մա­թիւ բա­ներ կան։ Սնն­դե­ղէ­նի պա­րա­գան, այս դէպ­քե­րու բեր­մամբ, մա­նա­ւանդ երբ դրա­մի ան­կու­մը ե­ղաւ տաս­նը­հինգ, տաս­նը­վեց ան­գա­մով՝ բազ­մա­պատ­կո­ւե­ցաւ։ Ան, որ պէտք ու­նի, պի­տի հա­մա­կեր­պի։ Ա­նոր հա­մար կեան­քի դժո­ւա­րու­թիւ­նը բազ­մա­ցաւ։

Սու­րիոյ մէջ ապ­րող հա­յու­թեան կա­ցու­թիւ­նը ի՞նչ վի­ճա­կի մէջ է։

Որ­պէս հա­յու­թիւն, մենք հոս ու­նինք մի քա­նի հիմ­նա­կան բան։ Ա­ռա­ջի­նը՝ մեր հա­մայն­քի անվ­տան­գու­թիւ­նը։ ­Հա­մայն­քի անվ­տան­գու­թեան հա­մար մեր ե­րի­տա­սար­դու­թիւ­նը կա­մա­ւո­րա­բար ար­դէն պար­տա­կա­նու­թիւն վեր­ցուց մեր հաս­տա­տու­թիւն­նե­րու եւ մեր թա­ղա­մա­սե­րու հսկո­ղու­թիւ­նը։ ­Գի­շեր-ցե­րեկ՝ ա­ռանց բա­ցա­ռու­թեան։
Ո­րե­ւէ պա­հու միշտ վտան­գո­ւած թա­ղա­մաս­ներ կրնա­յին ըլ­լալ։ Այդ թա­ղա­մաս­նե­րուն մէջ մեր հաս­տա­տու­թիւն­նե­րուն անվ­տան­գու­թեան հա­մար, այդ շրջա­նի մեր բնա­կիչ­նե­րու ա­պա­հո­վու­թեան հա­մար եւ ին­չու չէ՝ մարդ­կա­յին կեր­պով այդ շրջա­նին մէջ գտնո­ւող, մե­զի հետ կեան­քը կի­սող տեղ­ւոյն բնակ­չու­թեան ո­րե­ւէ կա­րի­քին հաս­նե­լու։ Այն­պէս որ ա­ռա­ջին հեր­թին կայ այդ մեր կա­մա­ւոր տղոց ի­րենց ուխ­տի ամ­բող­ջա­կան գի­տակ­ցու­թեամբ պար­տա­կա­նու­թեան գլուխ ըլ­լա­լը։ Ա­սոր կող­քին կազ­մո­ւե­ցաւ ­Սու­րիա­հայ Շ­տապ Օգ­նու­թեան եւ ­Վե­րա­կանգ­նու­մի ­Մար­մի­նը, որ ան­մի­ջա­պէս հա­սաւ հոն, ուր որ կա­րի­քը կար նիւ­թա­կան թէ սնուն­դի կամ նման պատ­շա­ճու­թեան։ Ան գոր­ծեց ­Սու­րիոյ ­Կեդ­րո­նա­կան ­Մարմ­նի վե­րահս­կո­ղու­թեամբ։ Այս մար­մի­նը կազ­մո­ւե­ցաւ ա­ռանց խտրու­թեան, այ­սինքն՝ կազ­մո­ւած է ե­րեք կազ­մա­կեր­պու­թիւն­նե­րու, ե­րեք հո­գե­ւոր հա­մայնք­նե­րու պե­տե­րէն եւ ա­ռա­ւել եր­կու խո­շո­րա­գոյն բա­րե­սի­րա­կան միու­թիւն­նե­րու՝ ­Սու­րիա­հայ Օգ­նու­թեան ­Խա­չի եւ ­Բա­րե­գոր­ծա­կա­նի ներ­կա­յա­ցու­ցիչ­նե­րէն։
Մար­մի­նը հո­վա­նա­ւո­րո­ւած է ե­րեք հո­գե­ւոր հա­մայնք­նե­րու, ե­րեք կազ­մա­կեր­պու­թիւն­նե­րու եւ եր­կու մեր խո­շո­րա­գոյն միու­թիւն­նե­րու ներ­կա­յա­ցու­ցիչ­նե­րով։ Ա­նոնք ալ ի­րենց կար­գին այս օ­ժան­դա­կու­թեան՝ նիւ­թա­կան օգ­նու­թեան գոր­ծին լծո­ւած են։ Ա­սոր մէջ ան­շուշտ կ­՚իյ­նայ նաեւ բժշկա­կան օգ­նու­թիւ­նը, ինչ­պէս նաեւ օգ­նու­թիւն ա­նոնց, ո­րոնց տու­նը վնա­սո­ւած է – բա­ժի­նով մը՝ թէ­կուզ շատ խորհր­դան­շա­կան, ո­րով­հե­տեւ ինչ որ ալ յատ­կաց­նես, դեռ քիչ կ­՚ըլ­լայ այս ե­ղած ա­ւե­րին դի­մաց, բայց մաս­նակ­ցիլ, օգ­տա­կար ըլ­լալ, ի­րենց զօ­րա­կից կանգ­նիլ։ Այս մար­մի­նը այս գետ­նի վրայ կ­՚աշ­խա­տի, ընդ­հան­րա­պէս այս է աշ­խա­տանք­նե­րուն ծի­րը, որ գա­ղու­թը կա­րո­ղա­նայ ոտ­քի պա­հել։

Մեր հաս­տա­տու­թիւն­նե­րը որ­քա՞ն տու­ժած են, ի՞նչ կո­րուստ­ներ ու­նե­ցած ենք։ ­Կա­յի՞ն պա­րա­գա­ներ, որ մենք թի­րախ ե­ղանք, ո­րով­հե­տեւ հայ էինք։

Ժո­ղո­վուր­դը կ­՚ը­սէ՝ պղտոր ջու­րին մէջ ձուկ կ­՚որ­սան մար­դիկ։
Ճիշդ է, թուր­քե­րուն հա­մար ա­տի­կա ծա­ռա­յեց ան­հա­ճոյ մեր ներ­կա­յու­թիւ­նը ձե­ւով մը պղտո­րե­լու, նե­ղաց­նե­լու, խան­գա­րե­լու եւ ին­չու չէ քա­ջա­լե­րե­լու, որ մար­դիկ ա­ւե­լի դիւ­րաւ հե­ռա­նան այդ շրջան­նե­րէն։ Այս մէ­կը զար­մա­նա­լի չէ, յատ­կա­պէս օ­րի­նակ՝ ­Նոր ­Գիւ­ղի շրջա­նին մէջ, ուր բնա­կան է, թէեւ չկան յայ­տա­րա­րո­ւած բա­ռեր, որ մենք հա­րո­ւա­ծը կ­՚ուղ­ղենք հա­յե­րուն, կան յստակ ու­րիշ պատ­կեր­ներ, ո­րոնք ար­դէն կը յի­շեց­նեն տրա­մադ­րու­թիւ­նը, ինչ­պէս այդ զա­նա­զան կռո­ւող խում­բե­րու մէջ կան թիւրք­մեն­ներ, թիւրք­մե­նա­կան խում­բեր, ո­րոնք ինք­զինք­նին հօ­րեղ­բօր որ­դի կը նկա­տեն թուր­քե­րուն հետ։ Ե­րե­ւոյթ­ներ կան, ո­րոնք քե­զի բան մը կը յու­շեն։ Այս բո­լո­րին բնա­կա­նա­բար չենք զար­մա­նար։
Գա­լով ձեր հար­ցու­մին, թէ մենք ի՞նչ կո­րուստ­ներ ու­նե­ցանք։ Ան­շուշտ որ կո­րուստ բա­ռը ես չեմ կրնար առ­նել միայն լրիւ շէն­քի մը գո­յու­թե­նէ դադ­րի­լը, ար­դէն միայն այն ա­տեն կո­րուս­տի հա­մար կը խօ­սինք։ ­Մեր ազ­գա­յին հաս­տա­տու­թիւն­նե­րէն վնաս­տո­ւած շատ բան կայ։ ­Սա­հա­կեան վար­ժա­րա­նը, ­Զա­ւա­րեան վար­ժա­րա­նը, ո­րոշ վնաս­ներ կրեց ազ­գա­յին ­Քա­րէն Եփ­փէ ճե­մա­րա­նը, ո­րով­հե­տեւ ե­րեքն ալ կը գտնո­ւին նոյն ­Նոր ­Գիւ­ղի թա­ղա­մա­սին մէջ, կողք-կող­քի քիչ մը ա­ւե­լի ան­դին, ար­դէն իսկ նոր աշ­խա­տան­քէ դադ­րած ազ­գա­յին ­Մես­րո­պեան վար­ժա­րա­նը, ­Սուրբ ­Գէորգ ե­կե­ղե­ցին, ան որ ար­դէն հրկի­զո­ւե­ցաւ, ­Սուրբ ­Քա­ռաս­նից ման­կանց ե­կե­ղեց­ւոյ մուտ­քը փլա­տակ դար­ձաւ, բազ­մա­թիւ հայ­կա­կան գոր­ծա­տե­ղի­ներ, բնա­կա­րան­ներ բազ­մա­թիւ են, ո­րոնք քան­դո­ւե­ցան, եր­բեմն կի­սա­քանդ, եր­բեմն միայն վնաս­նե­րով, նաեւ բազ­մա­թիւ­ներ կա­յին, ո­րոնք կո­ղոպ­տուե­ցան, տար­բեր տա­րո­ղու­թեամբ վնաս­ներ են, բայց վերջ ի վեր­ջոյ վնաս­ներ են։ Իսկ մարդ­կա­յին վնաս­նե­րու պա­րա­գա­յին, մենք ու­նինք ան­շուշտ զո­հեր։ ­Զո­հե­րը, ես գո­նէ, եր­կու տար­բեր խմբա­ւո­րում­նե­րու մէջ կը դնեմ։ ­Մար­դիկ, ո­րոնք ի­րենց զի­նո­ւո­րա­կան ծա­ռա­յու­թեան շրջա­նին, բա­նա­կի գոր­ծո­ղու­թիւն­նե­րու ըն­թաց­քին նա­հա­տա­կո­ւե­ցան, եւ ար­դէն ա­նոնք երկ­րի նա­հա­տակ են։ ­Նաեւ կան ան­մեղ զո­հեր։ ­Մարդ՝ իր տան մէջ կամ մայ­թին վրայ քա­լած ժա­մա­նա­կը՝ հրթի­ռը վրան ին­կած եւ մա­հա­ցած է։ Այն­պէս որ ան­մեղ զո­հե­րը կան, բա­նա­կի նա­հա­տակ­նե­րը կան եւ ա­սոնց կող­քին կան նաեւ մեծ թի­ւով վի­րա­ւոր­ներ։ Ու­նինք նաեւ ա­ռե­ւան­գեալ­ներ։ Շր­ջան մը ա­ռե­ւան­գու­մի ա­լի­քը շատ զար­գա­ցած էր։ Կ’ա­ռե­ւան­գէին մէ­կը՝ փո­խա­րէ­նը փրկա­գին մը սպա­սե­լով։ ­Վեր­ջերս այդ մէ­կը գրե­թէ կե­ցած է, սա­կայն մենք ու­նինք տա­կա­ւին 8-10 ա­ռե­ւան­գեալ­ներ։

Գաղ­թա­կան­նե­րու պա­րա­գա­յին որ­քա՞ն է գաղ­թող­նե­րու թի­ւը դէ­պի ­Հա­յաս­տան կամ ու­րիշ եր­կիր­ներ։

Ի­րա­կա­նու­թեան մէջ ­Սու­րիոյ այս դէպ­քե­րուն հե­տե­ւան­քով, յատ­կա­պէս հա­յե­րու պա­րա­գա­յին, գաղ­թը պի­տի դնեմ ե­րեք տար­բեր խմբա­ւո­րում­նե­րու մէջ։
Մէ­կը՝ մար­դիկ, ո­րոնք կա­մայ թէ ա­կա­մայ, տնա­հան ե­ղան եւ մնա­ցին մէջ­տեղ, ա­պաս­տա­նե­լով մզկիթ­նե­րու մէջ, եր­բեմն իսկ բա­ցօ­թեայ վրան­նե­րու տակ, ո­րոնց մէջ մենք բա­րե­բախ­տա­բար հա­յեր չու­նինք։ Ոչ թէ մե­զի չէ պա­տա­հած, այլ ընդ­հան­րա­պէս մեր շտա­պը, մեր ա­կումբ­նե­րը, մեր ազ­գա­յին իշ­խա­նու­թիւ­նը, ա­ռաջ­նոր­դա­րան­նե­րը, ոչ մէկ ա­տեն այդ վի­ճա­կին հաս­նե­լու չեն ձգեր, ան­պայ­ման այլ կար­գադ­րու­թիւն մը կ­’ը­նեն։ Այն­պէս որ մենք ալ ու­նինք տնա­հան հա­յեր։
Երկ­րորդ խմբա­ւո­րու­մը, որ պի­տի դնեմ, տու­նէ դուրս ե­կող հայն է։ ­Մար­դիկ ե­ղած են, որ մէկ-եր­կու չեն դի­մա­ցած եւ ու­զած են տե­ղա­փո­խո­ւիլ։ Ո՛չ երկ­րէն դուրս. օ­րի­նակ՝ ­Հա­լէ­պէն ան­ցած են բնա­կե­լու ­Լա­թա­քիա ծո­վե­զե­րեայ քա­ղա­քը, ուր հա­մե­մա­տա­բար կեան­քը ա­ւե­լի ա­պա­հով նկա­տած են։ Ոչ միայն ­Լա­թա­քիա, այլ մօ­տա­կայ շրջան­նե­րու գիւ­ղե­րուն մէջ ալ։ ­Ներ­քին տե­ղա­շարժ կ­’ը­սեն եւ այ­լեւս երբ որ կա­ցու­թիւ­նը իր բնա­կա­նոն ըն­թաց­քին վե­րա­դառ­նայ, ի­րենք կա՛մ հոն կը մնան, կա՛մ կը վե­րա­դառ­նան ի­րենց նախ­կին քա­ղա­քը։
Եր­րորդ տե­ղա­շար­ժը, այ­սինքն՝ երկ­րէն դուրս ե­կող հա­յը, նոյն­պէս ու­նի իր մէկ-եր­կու են­թա­բա­ժա­նում­նե­րը։ Ինչ­պէս ­Լի­բա­նան կամ ­Հա­յաս­տան ա­ռա­ջին հեր­թին, ո­րոնք յա­ճախ ար­տա­յայ­տո­ւած են, թէ 10-15.000 սու­րիա­հայ ու­նե­ցած են, շատ վա­ւե­րա­կան թի­ւեր չեն ան­շուշտ։ ­Հա­ւա­նա­բար, ­Հա­յաս­տա­նի­նը ճիշդ է։ Ի վեր­ջոյ ե­թէ կա­ցու­թիւ­նը վե­րա­կանգ­նո­ւի, ­Լի­բա­նան գա­ցող­նե­րը պի­տի նա­խընտ­րեն վե­րա­դառ­նալ ի­րենց քա­ղա­քը, ո­րով­հե­տեւ ի­րենց հա­մար շատ ա­ւե­լի դժո­ւար է ­Լի­բա­նա­նեան պայ­ման­նե­րուն յար­մա­րիլ՝ ե­կա­մու­տէն մին­չեւ ապ­րե­լա­կերպ, իսկ ­Հա­յաս­տա­նի պա­րա­գան շատ տար­բեր չէ, ո­րով­հե­տեւ ­Հա­յաս­տա­նի մէջ կեան­քը ե՛ւ սուղ է, ե՛ւ աշ­խա­տան­քի հնա­րա­ւո­րու­թիւն­նե­րը բա­ւա­րա­րող չեն։
Իսկ եր­րորդ խմբա­ւո­րու­մը, որ կրնամ ը­սել՝ երկ­րէն մին­չեւ ա­րեւմ­տեան եր­կիր­նե­րը հաս­նող­ներն են, ­Գա­նա­տա, Աւստ­րա­լիա, Եւ­րո­պա կամ զա­նա­զան եր­կիր­ներ, եր­բեմն նոյ­նիսկ Մ.Ա.Կ.ի Գաղ­թա­կա­նաց Գ­րա­սե­նեակ­նե­րու ճամ­բով, այս պա­րա­գա­յին գի­տենք, որ շա­տեր կան, ո­րոնք կրկին դժգոհ են, ո­րով­հե­տեւ ի­րենց վար­ժո­ւած կեան­քէն տար­բեր ըն­թաց­քի մէջ կը մտնեն, բայց ար­դէն նոր կա­ցու­թեան հետ յար­մա­րե­լու կը պար­տա­ւո­րո­ւին, իսկ բնա­կա­նա­բար ե­թէ վա­ղը կա­ցու­թիւ­նը վե­րա­կանգ­նի ա­նոնց­մէ շա­տեր, ո­րոնք դժո­ւար կը հա­մա­կեր­պին նոր կա­ցու­թեան, պի­տի վե­րա­դառ­նան ի­րենց բնա­կա­վայ­րը։

Որ­քա՞ն ժա­մա­նակ պէտք է անց­նի, որ­պէս­զի կեան­քը դար­ձեալ իր հու­նին մէջ մտնէ։

Բա­նա­կի յա­ջո­ղու­թիւն­նե­րը ոչ միայն հա­յու­թեան, այլ ամ­բողջ ժո­ղո­վուր­դին հա­մար ա­պա­հո­վու­թիւն է, ամ­բողջ ժող­վուր­դին ի շահ է եւ ­Հա­լէ­պի միաս­նա­կա­նու­թեան վե­րա­կանգ­նու­մի քայլ է։ ­Մեր պա­րա­գա­յին ա­ռա­ւել, մա­նա­ւանդ հա­յաբ­նակ շրջան­նե­րու վրայ տե­ղա­ցող ռում­բե­րու քա­նա­կը, ե­թէ չը­սեմ լրիւ կը ջնջո­ւի, բայց շատ կրնայ նո­ւա­զիլ։ Ո­րով­հե­տեւ այդ ռում­բե­րը կամ այդ հրթիռ­նե­րը ար­ձա­կող կող­մե­րը ար­դէն մեր շրջան­նե­րու մօ­տիկ ըլ­լա­լէն հե­ռա­ցուած կ­’ըլ­լան, եւ բնա­կա­նա­բար ա­պա­հո­վու­թիւ­նը շատ ա­ւե­լի կ­’ե­րաշ­խա­ւո­րո­ւի։ Երբ ա­պա­հո­վու­թիւ­նը ե­րաշ­խա­ւո­րո­ւի, մար­դիկ հո­գե­պէս ալ հան­գիստ պի­տի զգան եւ ա­ւե­լի դիւ­րին կ­’ըլ­լայ բնա­կա­նոն կեան­քի վե­րա­կանգ­նու­մը։

Վեր­ջերս լու­րե­րէն կը հա­ղոր­դո­ւի, որ ե­թէ քրտա­կան եր­կիր մը շի­նո­ւի (որ պի­տի նե­րա­ռէ սու­րիա­կան, ի­րա­քեան հո­ղեր) հա­ւա­նա­բար ­Սու­րիան բաժ­նո­ւի եր­կու, ե­րեք բա­ժին­նե­րու, այդ պա­րա­գա­յին հա­յաբ­նակ շրջան­նե­րը ի՞նչ պի­տի ըլ­լան եւ ինչ­պէ՞ս են հա­յե­րու եւ քիւր­տե­րու յա­րա­բե­րու­թիւն­նե­րը։

Հա­յը մէկ բաղ­կա­ցու­ցիչն է ժո­ղո­վուր­դին եւ զա­նա­զան այդ բաղ­կա­ցու­ցիչ կող­մե­րուն հետ ու­նի իր ա­մէ­նօ­րեայ յա­րա­բե­րու­թիւ­նը։
Ճիշդ է, քիւր­տեր փոր­ձե­ցին ի­րենց գտնուած շրջան­նե­րուն մէջ ի­րենց զի­նո­ւո­րա­կան ներ­կա­յու­թիւ­նը փաս­տել, ո­րուն կող­քին նաեւ ի­րենց հա­մար ծրա­գիր մը ու­նէին՝ քրտա­կան ինք­նա­վա­րու­թիւն ոչ թէ ­Սու­րիոյ ամ­բող­ջա­կա­նու­թեան մէջ, ի­րենց ազ­գա­յին ի­րա­ւունք­նե­րը յար­գո­ւած ներ­կա­յու­թեան մը վե­րա­ծել։ Այս ցան­կու­թեան մէջ եր­բեմն մար­դիկ, քիչ մը քայլ մը առ­ջեւ, քայլ մը ե­տե­ւով, ուղ­ղու­թիւն­ներ փոր­ձե­ցին ստեղ­ծել։
Մենք, որ­պէս հա­յու­թիւն, բո­լո­րին հետ մեր յա­րա­բե­րու­թիւն­նե­րը կը մնան ջերմ։ ­Բայց ինչ որ ­Սու­րիոյ հո­ղա­յին ամ­բող­ջա­կա­նու­թեան կրնայ վնաս հասց­նել, ­Սու­րիոյ ժո­ղո­վուր­դին ամ­բող­ջա­կա­նու­թիւ­նը խան­գա­րել, մե­զի հա­մար ա­սոնք կար­միր գի­ծեր են։
Մե­զի հա­մար ­Սու­րիան, որ­պէս եր­կի­րի, կը մնայ իր ամ­բող­ջա­կա­նու­թեամբ, իր մէկ ժո­ղո­վուր­դով, մէկ օ­րի­նա­ւոր պե­տա­կա­նու­թեամբ, այն պե­տու­թեամբ, որ այ­սօր մի­ջազ­գա­յին բո­լոր բե­մե­րու վրայ ճանչ­ցո­ւած պե­տու­թիւն է, իր մէկ դրօ­շա­կով, որ բո­լոր պե­տու­թիւն­նե­րու կող­մէ ճանչ­ցո­ւածն է։ Եր­բեմն մար­դիկ ընդ­դի­մա­դիր կամ հա­կա­ռակ ար­տա­յայ­տու­թիւն­ներ կ­’ու­նե­նան. ես մէկ բան կ­’ը­սեմ։
Մ.Ա.Կ.ի վրայ ծա­ծա­նող ­Սու­րիան խորհր­դան­շող դրօ­շը եր­կո՞ւ հատ է, թէ՞ մէկ է։ ­Մէ՛կ է, Մ.Ա.Կ.ի մէջ ­Սու­րիան քա­նի՞ պա­տո­ւի­րա­կու­թեամբ կը ներ­կա­յա­նայ։ ­Մէ՛կ պա­տո­ւի­րա­կու­թեամբ։ ­Հե­տե­ւա­բար, մի­ջազ­գա­յին ըն­տա­նի­քին հա­մար ալ կայ տա­կա­ւին մէկ կա­ռա­վա­րու­թիւն, իսկ մե­զի հա­մար, որ­պէս քա­ղա­քա­ցի բնա­կա­նօ­րէն, մէկ կա­ռա­վա­րու­թիւն։ Ա­սի­կա ոչ մէկ սա­կար­կու­թիւն կը վերց­նէ։ Ա­տոր հա­մար, մե­զի հա­մար ­Սու­րիոյ ամ­բող­ջա­կա­նու­թիւ­նը՝ տա­րած­քա­յին եւ ա­մէն հաս­կա­ցո­ղու­թեամբ, ­Սու­րիոյ ժո­ղո­վուր­դի մէկ ըլ­լա­լը եւ միաս­նա­կա­մու­թիւ­նը, ա­սոնք կար­միր գի­ծեր են, ո­րոնց հետ ոե­ւէ մէ­կը մե­զի հետ սա­կար­կու­թիւն չի կրնար ը­նել։

Կա՞ն դեռ ու­ժեր, ո­րոնք կը կար­ծեն, թէ ու­ժը ու­նին տա­պա­լե­լու Ա­սա­տը։

Ա­սա­տը սու­րիա­ցի քա­ղա­քա­ցի մըն է։ Այս քա­ղա­քա­ցին օ­րին թեկ­նա­ծու­թիւն դրած է նա­խա­գա­հու­թեան, ժո­ղո­վուր­դի քո­ւէ­նե­րով դար­ձած է նա­խա­գահ։ Երկ­րորդ ընտ­րու­թեան շրջան ե­կած է, նոյ­նիսկ մրցա­կից ալ ե­ղած է եւ այս տղան ձայ­նե­րու մե­ծա­մաս­նու­թեամբ շա­հած է։ ­Նա­խա­գա­հը վար ի­ջեց­նել այդ ու­զող­նե­րը ո՞ւր էին քո­ւէար­կու­թեան օ­րե­րուն։ ­Մարդ­կա­յին եւ ի­րա­ւուք­նե­րու բնա­կա­նոն հաս­կա­ցո­ղու­թիւն մը կայ։ Ե­թէ ես կ­’ու­զեմ այս նա­խա­գա­հը վար առ­նել իր շրջա­նի ա­ւար­տին՝ նոր ընտ­րու­թիւն­նե­րու ա­տեն աշ­խա­տանք կը տա­նիմ, ժո­ղովր­դա­կա­նու­թիւն կ­’ու­նե­նամ, ձայն կ­’ու­նե­նամ, կը հա­նեմ իմ մարդս։ Այս­պէ՛ս կ­’ըլ­լայ։ Ե­թէ զէն­քով վար պի­տի առ­նեմ, ը­սել է, թէ ի­րենք ժո­ղովր­դա­վա­րու­թեան մա­սին չեն խօ­սիր։ Եւ հա­կա­ժո­ղովր­դա­վա­րա­կան ո­րե­ւէ մէկ ըն­թաց­քի ոե­ւէ մէ­կը հա­մա­ձայն չի գտնո­ւիր։

Թուր­քիան ո­րե­ւէ ձե­ւով կ­’ար­դա­րաց­նէ՞ իր քա­ղա­քա­կան ըն­թաց­քը։ Էր­տո­ղան բո­լո­րին դէմ կ­’ել­լէ, նոյն­պէս իր ժո­ղո­վուր­դին դէմ։ Այս մէ­կը իր իս­լա­մա­կան մտա­ծե­լա­կեր­պէն յա­ռա՞ջ կու­գայ, թէ՞ քա­ղա­քա­կա­նու­թիւն մըն է, որ մենք չենք հասկ­նար։

Ին­ծի հա­մար ­Թուր­քիան, ի՛նչ վար­չա­կար­գով ալ ներ­կա­յա­նայ (այ­սօր ներ­կայ վար­չա­կար­գը ու­նի իս­լա­մա­կան ծայ­րա­յե­ղա­կան տա­րազ, յա­ջորդ վար­չա­կար­գը կրնայ ու­նե­նալ ազ­գայ­նա­մոլ տա­րազ), ին­ծի հա­մար բո­լո­րը ու­նին թրքա­կան տա­րազ։ Թր­քա­կան տա­րա­զը ո­չին­չով փո­խո­ւած է իր օս­մա­նեան մտա­ծե­լա­կեր­պէն։
Օս­ման­ցին իր տա­րա­ծո­ղա­կան քա­ղա­քա­կա­նու­թեամբ ըն­թա­ցաւ, այ­սօր նա­խա­գահ մը կայ Էր­տո­ղան կո­չո­ւած, որ ար­դէն հա­մաշ­խար­հա­յին քա­ղա­քա­կան բե­մին վրայ կը նկա­տո­ւի նոր օս­մա­նիզ­մի նոր սուլ­թա­նը։ Եւ նոյն ուղ­ղու­թեամբ կը փոր­ձէ ըն­թա­նալ։ ­Տեղ մը ISISը՝ իս­լամ ծայ­րա­յե­ղա­կան խմբա­ւո­րու­մը իբ­րեւ թէ հա­լա­ծե­լու պատ­ճա­ռա­բա­նու­թիւ­նը դրած, բայց կող­քին քիւր­տին ի­րեն հա­մար ան­յա­ջող քրտա­կան ներ­կա­յու­թիւ­նը շրջա­նէն վեր­ցե­լու ե­րազ­նե­րով, կող­քին ին­չու չէ նաեւ ին­քը ու­նի ­Սու­րիոյ մէջ տա­կա­ւին հո­ղեր ձեռք­բե­րե­լու ե­րազ­ներ, այդ բո­լո­րով, թրքա­կան բա­նա­կը այս դէպ­քե­րու ըն­թաց­քին մտցուց ­Սու­րիա։
Սու­րիան յստակ, խստիւ եւ ան­վի­ճե­լիօ­րէն կը դա­տա­պար­տէ այս ըն­թաց­քը, ար­դէն իսկ հա­կա­դար­ձե­լու նա­խա­քայ­լե­րու մէջ է, ­Թուր­քիան նոյն քա­լե­րը ա­ռաւ Ի­րա­քի մէջ։ ­Հոն, ուր որ կրնայ մէկ քայլ առ­ջեւ եր­թալ, կը փոր­ձէ նոր շա­հեր ա­պա­հո­վել։
Թուր­քիան այս է, եւ ա­նոր հա­մար կ­’ը­սեմ, ինչ տա­րազ ալ փո­խո­ւի վար­չա­կար­գի, ին­ծի հա­մար կը մնայ նոյն թուր­քը, նոյն մտա­ծե­լա­կեր­պը, նոյն հո­գե­բա­նու­թիւ­նը, նոյն ծա­ւա­լա­պաշտ քա­ղա­քա­կա­նու­թիւ­նը։ Իսկ թէ ինչ ու­ժո՞վ։ Կր­նայ ըլ­լալ եր­բեմն դի­ւա­նա­գի­տա­կան խա­ղե­րով, եր­բեմն օ­րո­ւան քա­ղա­քա­կան շա­հե­րու բե­րու­մով, բայց վեր­ջա­ւո­րու­թեան, ա­րա­բա­կան խօսք մը կ­’ը­սէ, որ­քան ալ պղտոր ջուր մը խառ­նես, իր թա­փան­ցի­կու­թիւ­նը կը կորսնց­նէ, քեզ կը շո­ւա­րեց­նէ, բայց ի վեր­ջոյ տեղ մը պի­տի գայ, որ չո­քի եւ ջու­րը յստա­կա­նայ եւ ա­մէն ի­րա­ւունք իր ար­դար տե­ղը ու­նե­նայ։
Ես կը հա­ւա­տամ, որ ­Թուր­քիա ի՛նչ խաղ ալ խա­ղայ, ի վեր­ջոյ ի­րա­կա­նու­թիւ­նը ի­րա­կա­նու­թիւն ըլ­լա­լէ չի դադ­րիր եւ ի­րա­կա­նու­թիւ­նը կը մեր­կա­ցո­ւի, մա­նա­ւանդ երբ ի­րա­ւունք պա­հան­ջող կողմ կայ, ա­մէն մէ­կը իր ի­րա­ւուն­քին ալ տէր կը դառ­նայ, պայ­մա­նաւ որ չի յու­սալ­քուին մար­դիկ ի­րենց ի­րա­ւուն­քի պա­հան­ջը ներ­կա­յաց­նե­լէ։
Հայ­կա­կան ­Հար­ցին պէս՝ ­Սու­րիա եւս պա­հանջ­ներ ու­նի ­Թուր­քիա­յէն։ ­Սու­րիա ու­նի՝ Իս­քեն­տե­րունն ու շրջա­կայ­քի բա­ժին­նե­րը ­Թուր­քիոյ բռնագ­րա­ւու­մէն ա­զա­տագ­րե­լու պա­հանջ։