“Ո՞վ սպաննեց հայերը”. Հայոց ցեղասպանութեան նուիրուած արաբերէն առաջին վաւերագրական ֆիլմն է, ուր կը ներկայացուին բազմաթիւ արխիւային նիւթեր եւ լուսանկարներ: Նկարահանումները իրականացուած են Հայաստանի, Եգիպտոսի եւ Լիբանանի մէջ: Ֆիլմի հեղինակներն են եգիպտացի ամուսիններ Մուհամէտ Հանաֆին եւ Մարիամ Զաքին: “Հայերն այսօր”-ը զրուցած է վերջինիս հետ եւ որոշ մանրամասնութիւններ պարզած ֆիլմի մասին:

Աւելցենք, որ Նոյեմբեր 8-ին Գահիրէի մէջ տեղի ունեցած է ֆիլմի անդրանիկ ցուցադրութիւնը:

– Մարիա՛մ, Ձեր եւ Ձեր ամուսինի հեղինակած “Ո՞վ սպաննեց հայեր”-ը ֆիլմը Հայոց ցեղասպանութեան նուիրուած արաբերէն առաջին վաւերագրական ֆիլմն է: Ի՞նչ Ձեզ մղեց նման ֆիլմ նկարահանել:

– Հայոց ցեղասպանութեան փաստին առնչուեցայ այն ժամանակ, երբ քոլէճի ուսանող էի եւ պատմութեան դասախօսը ինծի առաջարկեց այդ մասին աշխատանք գրել: Ես չգրեցի. պատճառը հաւանաբար երիտասարդական եսասիրութիւնն էր կամ աշխարհայեացքը, որ շատերը կ’ունենան այդ տարիքին:

“Արաբական գարնան” շնորհիւ ես հասկցայ պատմական դէպքերու փոխկապակցուածութիւնը ոչ միայն երկրիս, այլեւ անձիս հետ: “Արաբական գարուն”-ը միայն Արաբական աշխարհի “Գարունը” չէ, ան շատերս ստիպեց վերանայելու մեր աշխարհայեացքն ու պատմութիւնը, քաջութիւն ունենալու դէմհանդիման գալու սեփական սխալներու հետ եւ ընտրելու ճիշտ ուղին: Այն ինքնադատողութիւն յառաջացուց երեւոյթի մը մասին, որ տեղի ունեցած էր աւելի վաղ ժամանակներուն:

Տեղեակ էք, որ Եգիպտոսը կիսաինքնավար երկիր էր դեռ Օսմանեան ժամանակաշրջանէն: Հետեւաբար շատ դէպքեր տեղ չեն գտած ժամանակակից պատմական գիրքերու մէջ: Եգիպտոսը  իր ուրոյն դէմքը ունեցաւ միայն 1952 թուականին:

Ուսումնասիրելով 20-րդ դարու առաջին ցեղասպանութիւնը` ես հնարաւորութիւն ունեցայ վերագնահատելու Օսմանեան կայսրութեան դերը Արաբական  երկիրներու մէջ եւ նոր ընկալմամբ զուգահեռներ իրականացնել ներկայ ժամանակներու հետ: Եւ այսպէս, Հայոց ցեղասպանութիւնը հասկանալը նոր լոյս կը սփռէ “Արաբական գարնան” վրայ: Ժամանակն է, որ մարդիկ եւ Արաբական աշխարհը սթափին: Յոյսով եմ, որ նոր միջոցներ կը ձեռնարկեն անցած ուղին շտկելու համար:

Այս էր մեր սկզբնական նպատակը` ուսումնասիրել խնդիրը եւ ֆիլմ նկարահանել` արաբ հանդիսատեսին ներկայացնելով պատմա-վաւերագրական փաստեր պատմական իրականութեան մասին, ինչը պէտք է  ճանչցուի եւ ընդունուի խիզախութեամբ:

Ինչ կը վերաբերի ինծի եւ Մուհամետին, ապա մղիչ ուժը մարդկային գործօնն էր, որ եւ պարտաւորեցուց մեզ ընելու նմանօրինակ քայլ: Մենք կ’երազենք այնպիսի աշխարհի մը մասին, ուր միջազգային քաղաքականութիւնը կ’արտացոլէ մեր բարոյական արժէքները եւ եգիպտացիներու արժէքները: Եգիպտոսի մէջ մենք բոլորս կ’ատենք  բռնութիւնը եւ արիւնահեղութիւնը, անարդարութիւնը եւ խաբէութիւնը, եւ ենթագիտակցօրէն կը փորձենք միաւորել Աստուածայինը: Եւ Հայոց ցեղասպանութեան փաստը, որ այսքան ժամանակ չէ բարձրաձայնուած, անընդունելի է մեզի համար:

– Որոշ մանրամասնութիւններ կը պատմէ՞ք ֆիլմի մասին:

– Ֆիլմի մէջ փաստերով կը ներկայացուի Հայոց ցեղասպանութեան ամբողջական պատմութիւնը, ինչը այս ձեւաչափով առաջին անգամն է, որ կը յանձնուի արաբ հանդիսատեսի դատին: Մեր կարծիքով, պատմութիւնը պէտք է բացայայտուի, պէտք է խօսուի այդ մասին: Եւ ամբողջական պատմութիւնը, ոչ թէ առանձին դէպքեր, իրադարձութիւներ:

Պէտք է ընդունիմ, որ ֆիլմի իւրաքանչիւր հատուած ինքնին ֆիլմ մըն է: Նախապէս ֆիլմի տեւողութիւնը 2 ժամ էր, բայց ստիպուած էինք կրճատել: Շատ վիճելի աշխատանք էր, քանի որ ֆիլմի մէջ հնչած բոլոր գաղափարներն ու տեսանկիւնները կապուած էին իրարու հետ,  եւ որեւէ բան կրճատելը շատ դժուար էր:

Բոլորին կ’առաջարկեմ նայիլ ֆիլմի վերջնական տարբերակը: Մենք շատ հպարտ ենք, որ մասնակցութիւն ունեցած ենք նման գործի մէջ եւ յոյսով ենք, որ հանդիսատեսը կը գնահատէ այս աշխատանքը։:

– Ֆիլմը նկարահանելու ընթացքին ի՞նչ դժուարութիւններու հանդիպած էք, եւ ո՞վ աջակցեցաւ յաղթահարելու զանոնք:

– Մենք շատ դժուարութիւններ ունեցանք, բայց որեւէ դժուարութիւն մեզ չկանգնեցուց: Սովորականէն քիչ սմը երկար տեւեց աշխատանքը, քանի որ ես եւ Մուհամետը այդ ընթացքին շաբաթը 5 օր ուղիղ եթերով հաղորդում կը պատրաստէինք:

Լեզուին չտիրապետելը (հայերէնը նկատի ունի Հա.) նոյնպէս կը խոչընդոտէր աշխատանքի ընթացքը: Հարցազրոյցներէն ետք կը սպասէինք մինչեւ նիւթը թարգմանուի, ինչը նոյնպէս շատ ժամանակ կը խլէր մեզմէ:

Պէտք է նշեմ, որ Եգիպտոսի Հայ դատի յանձնախումբի անդամ Արմէն Մազլումեանը, որ կ’ուղեկցէր մեզի,  եւ մեր հայաստանեան ընկերները շատ համբերատար էին եւ կ’օժանդակէին աշխատանքի սահուն ընթացքին, որուն շնորհիւ իւրաքանչիւր դժուարութիւն թուացեալ կը դառնար: Մեզի համար այնչափ հաճելի էր աշխատիլ նման ջերմ մթնոլորտի մէջ:

Կ’ուզեմ խորին շնորհակալութիւն յայտնել բոլոր հայերուն, ովքեր օժանդակեցին մեզի գործի իւրաքանչիւր փուլին: Ես միշտ այդ մէկը կը գնահատեմ եւ երբեք չեմ մոռնար:

– Ինչպիսի՞ ճակատագիր կըք կանխատեսէք ֆիլմի համար եւ ինչ յաջողութիւններ կ’ակնկալէք:

– Մենք մեծ յոյսեր կը կապենք այս ֆիլմի հետ:  Եւ ես, անկեղծօրէն, կ’երազեմ, որ ան հասանելի կ’ըլլայ որքան հնարաւոր է շատ մարդոց: Ես կը հաւատամ խօսքի ուժին, արարքներու անկեղծութեան ու զգացումներուն:  Վերջիններս փոփոխութիւններ կատարելու մոգական ուժ ունին:

Ուղարկեցէք Ձեր մտքերը տիեզերք եւ թող անոնք ի կատար ածուին ու տարածուին: Այս է պատճառը, որ մենք կ’աշխատինք մեր ենթագիտակցութեան եւ բարոյական արժէքներու վրայ, որպէսզի կարենանք աւելի լաւ վայր ստեղծել մեր երեխաներու համար: Ասիկա շատ մեծ պատասխանատւութիւն է, երբ կը գիտակցիս, թէ իրականութեան մէջ ինչ կը նշանակէ այն:

Աստուած օրհնէ բոլորդ, եւ շատ շնորհակալ ենք այս հնարաւորութիւնը ընձեռելու համար: