Գերաշնորհ և հոգեշնորհ հայրեր,

Գիտաժողովի հարգելի մասնակիցներ,

 Այս գիտաժողովի կազմակերպումը Մայր Աթոռ Սուրբ Էջմիածնի հովանու ներքո և Ամենայն հայոց ուխտատեղի դարձած Մայր Աթոռում՝ պատմական և աննախադեպ իրողություն է, ինչպես 100 տարի առաջ համախումբ էին հայոց հոգևոր հայրերը՝ դիմակայելու ազգի գոյատևման վտանգին, այնպես էլ այսօր՝ ցեղասպանությունից 100 տարի հետո, Հայ դատի արդար լուծման ու հայության պահանջատիրության հարցում համաշահ ու համախոհ է Հայ եկեղեցին:

 Հայ եկեղեցին դարեր ի վեր եղել է ազգապահպանման կարևոր գործոններից մե­կը, հատկապես՝ հայ ժողովուրդի պետականազուրկ գոյության ողջ ընթացքում վերածվել է հայապահպանության և ազգային ինքնության կերտման գլխավոր կենտրոնի:

 Հայ հոգևորականությունը մեր ժողովրդի համար օրհա­սական պահերին մշտապես նեցուկ է եղել նրան և այդ իմաստով բացառություն չէին նաև 1915-23 թթ. Հայոց Մեծ եղեռնի տարիները, երբ ամենադաժան և սարսափելի տանջանքների են ենթարկվել հայ հոգևորականները:

 Հայկական ազգային զորամիավորումների կազմակերպման գործում ևս մեծ դեր է խաղացել հայ հոգևորականությունը: Նոր կազմավորված ազգային զորամասերում պարտադիր էր հոգևոր հովվի գոյությունը: Հայ հոգևորականությունն իր մասնակցությունն ունեցավ արևմտահայության ինքնապաշտպանական գրեթե բոլոր կռիվներին:

 Առաջին համաշխարհային պատերազմի տարիներին հայ ժողովրդի ցեղասպանությունը աննախադեպ էր համամարդկային ողջ պատմության մեջ: Օսմանյան կայսրության երիտթուրք պարագլուխները, օգտվելով Առաջին համաշխարհային պատերազմի անկայուն իրավիճակից և նպատակ ունենալով վերջնականապես ճնշելու հայ ժողովրդի ազգային-ազատագրական շարժումները, ինչպես նաև տապալելու Հայկական հարցի միջազգային ճանաչման դիվանագիտական ջանքերը, կազմակերպեցին և իրականացրին ավելի քան 1.5 մլն. հայերի ցեղասպանություն նրանց իսկ սեփական հայրենիքում:

 Օսմանյան իշխանությունների իրականացրած ցեղասպանության հետևանքով կայսրության 2, 5 միլիոն հայերից զոհվեց ավելի քան 1, 5 միլիոնը: Շուրջ 800 հազար հայեր գաղթական դարձան և ցրվեցին աշխարհով մեկ: Բռնի մահմեդականացվեցին ավելի քան 200 հազար հայ, ոչնչացվեցին 66 քաղաքների ու 2.500 գյուղերի հայ և այլազգի քրիստոնյա  բնակչություն:

 Հայոց ցեղասպանության տարիներին Հայ հոգևորականությունը՝ առաքելական, կաթոլիկ, ավետարանական հատվածներով, ևս անմասն չմնաց զրկանքներից՝ ունենալով մարդկային, տարածքային, մշակութային, հոգևոր և մտավոր հսկայական կորուստներ: Կողոպտվեցին և քանդվեցին 2.350 եկեղեցի ու վանք, 1.500 դպրոց ու վարժարան:

 Միայն 1894-1896 թվականների համիդյան ջարդերի հետևանքով (ի դեպ սա Ցեղասպանության առաջին ակորդն էր) Հայոց եկեղեցին ունեցավ զգալի կորուստներ: Ըստ գերմանացի հայտնի իրավաբան Յոհաննես Լեփսիուսի վիճակագրության՝ իսլամացված գյուղերի թիվը կազմում էր շուրջ 456-ի, պղծված եկեղեցիների և վանքերի թիվը՝ 649-ի, իսկ մզկիթների վերածված եկեղեցիների թիվը՝ 328-ի։

 1914 թ. Կոստանդնուպոլսի Հայոց Պատրիարքության հաշվեկշիռում առկա էր ոչ պակաս քան 2.549 ծխական համայնք, այդ թվում՝ ավելի քան 200 վանք  և շուրջ 1.600 եկեղեցի: Ցեղասպանության իրականացման ընթացքում և էթնիկ զտումներից հետո ոչնչացվեցին հայկական ճարտարապետության բազմաթիվ հուշարձաններ, ավերվեցին մեծ թվով տաճարներ, իսկ շատերը վերածվեցին մզկիթների և իջևանատների:

 Մեծի Տանն Կիլիկիո կաթողիկոս Սահակ Բ Խապայանին հասցեագրված լուրերը հայերի նկատմամբ երիտթուրքերի կողմից նախապատրաստվող եղեռնի վերաբերյալ 1915 թ. փետրվարից սկսեցին մեծ թափով իրականանալ առավել: 1915 թ. մարտի 2-ին կաթողիկոս Սահակ Խապայանը Կոստանդնուպոլսի պատրիարք Զավեն եպիսկոպոսի մոտ ուղարկեց գաղտնի պատվիրակ՝ տեղեկացնելով վերահաս աղետի մասին: Տագնապալի լուրերը Կոստանդնուպոլսի պատրիարքին դրդեցին 1915 թ. մարտի 31-ին մեծ վեզիր Սալիմ Հալիմ փաշային ներկայացնել «թաքրիր» (դիմում, խնդրագիր), ուր ասվում էր, թե համաձայն վիլայեթներից հասած վկայությունների՝ ապահով չեն հայերի «պատիվը, արժանապատվությունը և կյանքը»: Այս առումով նշվում էր, որ Կոստանդնուպոլսի պատրիարքարանի կողմից ներկայացված բոլոր փաստերը թողնվել են անհետևանք, հավաստիացումները՝ անարդյունք, ավելին՝ արագորեն տեղի է ունենում վիճակի վատթարացում: Նշվում էր, որ 1908 թ. Թուրքիայի սահմանադրության վերահաստատումից հետո հայկական պատրիարքարանը ներդրել է բոլոր ջանքերը, սատարելու կառավարությանը՝ երկրի զարգացմանն ուղղված միջոցառումներին սատարելուն և մահմեդական ազգաբնակչության հետ բարի դրացիական հարաբերությունները ամրապնդելուն: Հավաստիացնելով հայերի՝ իրենց քաղաքացիական պարտքը կատարելու պատրաստականության մասին՝ այդուհանդերձ տագնապ և անհանգստություն էր հայտնվում Թուրքիայում հայերի կոտորածի նախապատրաստման մասին: Ստեղծված իրավիճակում պատրիարքը Թուրքիայի կառավարությանը կոչ էր անում «հայտարարություն» հրապարակել, որը կհանգստացներ հայերին և կխթաներ պաշտոնյաների՝ օրենքի պահանջները կիրառելու ծառայողական ջանքերը: Տարբեր ճանապարհներով Ամենայն Հայոց կաթողիկոս Գևորգ 5-րդին լուրեր էին հասնում Օսմանյան Թուրքիայում հայերի նկատմամբ բռնությունների, խոշտանգումների և սպանությունների վերաբերյալ:

 1915 թ. ապրիլի 7-ին Հայ առաքելական եկեղեցու առաջնորդը Ռուսաստանի արտաքին գործերի նախարարին տեղեկացնում է արևմտահայերի բացարձակ ծանր դրության մասին՝ նշելով, որ  զինաթափված, անպաշտպան հայերի կոտորած է տեղի ունենում էրզրումում, Դերջանում, Զեյթունում և ծայրամասերում, արյունալի ընդհարումներ՝ Բիթլիսում, Վանում, Մուշում, բռնություններ, թալան, սպանություններ՝ էգինում, Կիլիկիայում:

Ռուսաստանի և Թուրքիայի միջև ռազմական գործողությունների առկայությունը կտրուկ սահմանափակել էր տաճկահայերին աջակցելու Պետերբուրգյան արքունիքի հնարավորությունները: Այս առումով Գևորգ 5-րդը հարկ համարեց օգտագործել չեզոք երկրների հնարավորությունները. «Ակնածանքով խնդրում եմ՝ հանուն մարդասիրության և քրիստոնեության, հնարավոր համարեք հիշյալ պետություններում ձեր դեսպաններին հանձնարարել ազդելու վերջիններիս կառավարությունների վրա՝ Տաճկահայաստանում հայերի ջարդերը և սանձարձակությունները դադարեցնելու նպատակով»: Օսմանյան Թուրքիայի ռազմական իրավիճակի վատթարացումը, որքան էլ զարմանալի թվա (երբ ռուսական զորքերը պատրաստվում էին մտնել Արևմտյան Հայաստան, իսկ անգլիացիներն ու ֆրանսիացիները Կոստանդնուպոլիսը գրավելու համար իրագործում էին Դարդանելյան գործողությունը), երիտթուրքերի համար նպաստավոր պայմաններ ստեղծեց հայ ազգաբնակչության տեղահանության և զանգվածային բնաջնջման իրենց վաղեմի ծրագիրն իրականացնելու համար:

 1915 թ. ապրիլի 8-ին սկսվեց Զեյթունի բնակչության տեղահանությունը: Գաղթեցվածների երկու քարավաններից մեկն ուղարկվեց դեպի Անգորային մերձճահճային Սուլթանիա տեղանք, իսկ երկրորդը՝ Տեր-Զորի անապատ: Կիլիկիայի Հայոց կաթողիկոս Սահակ Խապայանը, տարածաշրջանում «ավելորդ արյունահեղությունից» խուսափելու և հայ ազգաբնակչության նկատմամբ զանգվածային բռնություններ թույլ չտալու նպատակով հավանություն չտվեց թուրքական իշխանությունների գործողություններին զինված դիմադրություն ցույց տալու առաջարկին: Աքսորված զեյթունցիներին Կոնստանդնուպոլսի պատրիարք Զավեն եպիսկոպոսի ուղարկած բժշկական և մարդասիրական օգնությունները տեղ չհասան՝ ներքին գործերի նախարար Թալեաթ փաշայի՝ արգելքի պատճառով:

 1915 թ. ապրիլի 15-ին Թուրքիայի երիտթուրքական ղեկավարությունը գավառների իշխանություններին հրահանգեց ապրիլի 24-ի լուսաբացին սկսել հայկական ազգաբնակչության տեղահանությունը դեպի արաբական անապատներ: Այդ օրն, ինչպես հայտնի է, իրականացվեց Կոստանդնուպոլսի հայ մտավորականության 225 հայտնի ներկայացուցիչների ձերբակալությունը, որոնց մեծ մասն ուղարկվեց Անգորայի, Կոնիայի և Դիարբեքիրի հավաքակայան-ճամբարներ: Կոստանդնուպոլսի կենտրոնական Չանքր բանտում հայտնվեցին 99 ականավոր հասարակական գործիչներ: Նրանցից հինգը՝ վարդապետներ Կոմիտասը (Սողոմոն Սողոմոնյան), Գրիգորիոս Պալաքյանը, Հովհաննես Կարապետյանը, քահանաներ Հուսիկ Քաջունին և Վարդան Գարակեօգյանը, որոնք հոգևորականներ էին, ենթարկվեցին անասելի տառապանքների:

 1915 թ. ապրիլի 26-ին Զավեն պատրիարքը հուշագիր ներկայացրեց մեծ վեզիր Սաիդ Հալիմ փաշային: Դրանում արտահայտված էր հայերի տագնապը կատարված ձերբակալությունների վերաբերյալ, որոնք վկայում էին հայերի նկատմամբ կառավարության անվստահության մասին: Մեծ վեզիրը ժխտեց հայերի նկատմամբ «անվստահության» գաղափարը և կառավարության անունից հավաստիացրեց հայերի նվիրվածության մասին իր կարծիքի անփոփոխությունը: Կատարված ձերբակալությանները ներկայացվեցին սոսկ որպես կայսրության «ռազմական անվտանգությունն» ապահովող անհրաժեշտության հետևանք, իսկ պատժիչ միջոցների առիթ էր ներկայացվում Վանի հայերի ապրիլի 8-ի ինքնապաշտպանությունը, որն, իբր, կառավարությանը դրդել էր դիմել համապատասխան քայլերի: Մեծ վեզիրը խոստանում էր կարգապահության և օրինականության միջոցներ ձեռք առնել:

 Բնականաբար չէր մատնանշվում երիտթուրքական ղեկավարության հրահանգը՝ ձերբակալությունների միջոցով հայ ազգաբնակչությանը զրկել ազգային և հոգևոր առաջնորդներից: Թուրքական իշխանությունների այս գործելակերպն ակնհայտ դարձավ Վանի 1915 թ. ապրիլյան իրադարձությունների ժամանակ, երբ տանջամահ արվեցին 12 հոգևորականներ: Վանում հոգևորականների զոհվելու փաստը վկայում է թուրքերի կողմից հայոց եկեղեցու այն ղեկավարների գիտակցված ոչնչացման դիտավորությունը, ովքեր կարող էին կազմակերպել և մասնակցել ինքնապաշտպանությանը:

 Մայիսին ողբերգական իրադարձություններ տեղի ունեցան Խարբերդում: 1915 թ. մայիսի 1-ին ձերբակալվեցին հայ բնակչության անվանի ներկայացուցիչները: Զենք հայտնաբերելու պատրվակով սկսված ստուգումները վերածվեցին խոշտանգումների, ընդորում, այս անգամ տանջանքների թիրախ ընտրվեցին հատկապես հոգևորականները: Կիրառելով խոշտանգման տարբեր միջոցներ՝ նրանցից պահանջում էին հանձնել զենքի «իսկական պահեստները»: Նրանց այրում էին, քաշում, պոկում էին մորուքները, կիրառելով միջնադարյան ինկվիզիցիայի ձևերը՝ գլուխներն այնպես էին ճզմում մեքենայով, որ մարդիկ ուշաթափվում էին, կախում էին և կիսամեռ վիճակում կախաղանից իջեցնում՝ պահանջելով, որպեսզի (արդեն անգիտակից վիճակում գտնվող զոհերը) հայտնեն իրենց գաղտնիքները և ստորագրեն այն ամենը, ինչ կհրամայվի: Առանց որևէ խղճահարության կրունկներին մեխեր էին խփում, պայտում, խաչում»:

 Հոգևորականության նկատմամբ նման վերաբերմունքը շարունակվեց շատ այլ վայրերում. «Խարբերդից երեք ու կես ժամվա ճանապարհ հեռու գտնվող Կարմիր գյուղի քահանա Տեր-Ասատուրին կիսամեռ վիճակում կախեցին, հետո իջեցրին կախաղանից և պահանջեցին ցույց տալ այն տեղը, որտեղ պահվում է զենքը: Դժբախտը վազեց Խոյլու գյուղ և նետվեց ջրհորը, որտեղից ժանդարմներն անմիջապես հանեցին և երկարատև խոշտանգումներից հետո կացինով ջախջախեցին գլուխը»:  Նույն բախտին արժանացավ մեկ այլ հոգևորական. «Փալուեցի մի քահանայի՝ Տեր-Ատոմին, ձիու նման թամբեցին, նստեցին վրան և ժամուկես քշեցին: Նրան հասցրին ուժասպառության և այնուհետև պահանջեցին, որ նա հայտնի գաղտնիքները ու ցույց տա թաքցրած զենքի տեղը: Նա աննկուն և կտրականապես հրաժարվեց, այդժամ նրան պայտեցին և խաչեցին»:

 Այս իրավիճակում Կոստանդնուպոլսի պատրիարքը 1915 թ. մայիսի 27-ին արդարադատության նախարարին տեղեկություններ ներկայացրեց հայ հոգևորականության նկատմամբ գործադրվող բռնությունների ու գազանությունների վերաբերյալ: Նախարարը գրավոր պատասխանի փոխարեն բանավոր պատասխանեց, որ քաղաքականության ոլորտին վերաբերող նման «թաքրիրներ» ներկայացնելը չի մտնում պատրիարքի իրավասությունների մեջ: Սա նշանակում էր Կոստանդնուպոլսի պատրիարքի իրավասությունների սահմանափակում: Դրանով նա, փաստորեն, զրկվում էր իր ենթականերին և հոտը պաշտպանելու իրավունքից: Մեծ վեզիրն ավելի բացահայտ արտահայտվեց 1915 թ. հունիսի 27-ին, երբ, խոստովանելով հայ ազգաբնակչության տեղահանության «հիվանդագին լինելը», միաժամանակ ժխտեց այդ պարագայում թուրքերի պատասխանատվությունը. «Դրանում մեղավոր ենք ոչ թե մենք, այլ դուք և ձեզ պաշտպանող տերությունները», – հայտարարեց նա: Կատարվածի դրդապատճառ էին ներկայացվում Հայկական հարցը և Արևմտյան Հայաստանում բարենորոգումների համար պայքարը: 1915 թ. հոկտեմբերին պատրիարքը Պողոս Նուբար փաշային հայտնեց Թուրքիայի ղեկավարության քաղաքականության կանխամտածված էության մասին. «Կառավարության դիտավորությունն այն է, որ մեկընդմիշտ վերջ տրվի Հայկական հարցին՝ ամբողջ Թուրքիայում կոտորելով ողջ հայ ազգաբնակչությանը»:

 1915 թ. Հայոց ցեղասպանությունը գործնականում ընդգրկեց Թուրքիայի ամբողջ հայաբնակ տարածքները: Այս մասին Զավեն պատրիարքը գրում էր. «Այս գազանային համընդհանուր սպանդի մեր զոհերի թիվը միլիոնից պակաս չէ. բոլոր մնացած հայերը՝ բացի Կոստանդնուպոլսի, Իզմիրի, Քյոթահիայի հայերից և բողոքական ու կաթոլիկ մի քանի զինվորական ընտանիքներից,  արտաքսվել և քշվել են անապատներ»: Նշվում էր երիտթուրքական իշխանությունների քամահրանքը միջազգային իրավունքի բոլոր նորմերի նկատմամբ «Օսմանյան պաշտոնական և ոչ պաշտոնական անձանց համար մեր բոլոր աղերսներն ու արտասուքները ոչինչ չեն նշանակում: Ոչ մի ազդեցություն չունեցան չեզոք պետությունների ոչ պաշտոնական և կիսապաշտոնական կարգադրությունները: Ամերիկյան դեսպանի և բուլղարական դեսպանորդի բազմաթիվ դիմումները չունեցան ոչ մի ներգործություն և չկարողացան կասեցնել հետապնդումները, քանի որ օսմանյան կառավարությունը Հայկական հարցը համարում էր իր ներքին գործը.. .»:

 Զավեն Պատրիարքը մայիսի 12-ին դիմեց Կոստանդնուպոլսում գերմանական դեսպան Մետերնիխին՝ հաղորդելով թուրքական իշխանությունների կողմից հայկական հետապնդումների շարունակման մասին, որ չեն դադարում սպանություններն ու թալանը, իսկ տեղահանվածները ողորմելի գոյություն են քարշ տալիս Սիրիայի և Սիջագետքի անապատներում, որպես փրկություն՝ սպասելով իրենց ֆիզիկական մահվանը, իսկ տեղում մնացած հայերին թուրքական կառավարողներն արգելում են դավանել իրենց կրոնը, իսկ եպիսկոպոսների մեծ մասը մորթվել են: Ցանկություն էր հայտնվում, որպեսզի Գերմանիան գթասրտություն հանդես բերի Թուրքիայում բնաջնջվող հայ ազգի նկատմամբ:

 1916 թ. հուլիսի 28-ին արդարադատության և կրոնի նախարարությունը Զավեն պատրիարքին տեղեկացրեց սուլթանի կողմից հաստատված և նույն օրը մամուլում հրապարակված եկեղեցական բարեփոխումների իրագործման վերաբերյալ «Կանոնագրության» մասին: Համաձայն դրա՝ միավորվում էին Սիսի և Աղթամարի կաթողիկոսությունները, Կոստանդնուպոլսի և Երուսաղեմի պատրիարքությունները: «Կանոնադրությամբ» վերացվում էին Կոստանդնուպոլսի պատրիարքի պաշտոնը և Հայոց պատրիարքությունը Թուրքիայի մայրաքաղաքում:

 Կիլիկիայի Սահակ կաթողիկոսին ևս տեղեկացրին Թուրքիայում Հայոց եկեղեցու կառավարման փոփոխության մասին: Նշվում էր, որ Երուսաղեմի ու Կոստանդնուպոլսի միացյալ պատրիարքությունը՝ սուրբ Հակոբի վանք նստավայրով, հանձվում է նրան: «Կանոնադրության» համաձայն Սահակ կաթողիկոսին կից պետք է լինեին հոգևոր, ինչպես նաև խառը ժողովներ: Հայտարարվում էր Կոստանդնուպոլսում հայերի Ազգային ժողովի լուծարման մասին, արգելվում էր հոգևորական գործերին աշխարհիկ անձանց միջամտությունը: Կարգադրվում էր Թուրքիայում Հայոց եկեղեցու կառավարման համար առանձին կառույցներ ստեղծելը:

 Մեծ եղեռնի հետևանքով Կիլիկիան հայաթափվեց: Ջարդերից փրկվածները գաղթեցին Սիրիա և Լիբանան: 1921 թ. դեկտեմբերից Սիսը դադարեց Կիլիկիո կաթողիկոսության աթոռանիստ լինելուց, իսկ 1922 թ. սկզբին կաթողիկոսարանը մատնվեց ավերի ու թալանի: Կաթողիկոս Սահակ Բ Խապայանը (1902–39), հավաքելով կաթողիկոսարանի հնություններն ու հարստությունները, փոքրաթիվ կիլիկիահայերի հետ տարագրվեց արաբական երկրներ:

 Այսպիսով՝ երիտթուրքերի կործանիչ քաղաքականությունը նշանակալի հարված հասցրեց Թուրքիայի Հայոց եկեղեցուն և հոգևորականույթանը: Սպանվեցին ավելի քան 4.000 հոգևոր ծառայողներ: Ոչնչացվեցին քրիստոնեական մշակույթի կոթողներն ու հարստությունները, կրակի մատնեցին շուրջ 2.000 եկեղեցիներ ու վանքեր։ Վերացան Կ. Պոլսի պատրիարքությունն ու Աղթամարի Կաթողիկոսությունը։ Թալանի ենթարկվեցին Արմաշի, Աղթամարի և Մուշի հայկական եկեղեցական կենտրոնները: Ոչնչացվեցին սբ. Առաքելի, սբ. Աստվածածնի, սբ. Սարգսի, սբ. Կարապետի վանքերի ձեռագրերն ու գրքերը: Սիայն Դպրավանքի և Արմաշի ձեռագրերի պահոցներից ոչնչացվեց մոտավորապես 500 ձեոագիր: Արևմտյան Հայաստանի Հայոց եկեղեցիներից միայն որոշ մշակութային արժեքներ, ձեռագրեր և զարդեր փրկվեցին ու տեղափոխվեցին էջմիածին:

 Հայ եկեղեցին՝ առաքելական, կաթոլիկ, ավետարանական հատվածներով հսկայածավալ կորուստներ կրեց՝ անցնելով դաժան տառապանքների ու զրկանքների միջով:  Ըստ Հայոց ցեղասպանությունն ուսումնասիրած գերմանացի պատմաբան Միքայել Հեսմանի՝ 1915-1916 թթ. սպանդի է ենթարկվել Արևմտյան Հայաստանում բնակվող հայ կաթոլիկների մոտ 87%-ը, իսկ մեկ այլ ուսումնասիրության համաձայն՝ ցեղասպանությանը զոհ է դարձել 30.000 հայ կաթոլիկ, 102 հոգևորական և 45 վանական: Հայ կաթողիկե եկեղեցին շատ ու շատ նահատակներ ունեցավ, հատկապես ուշադրության է արժանի Երանելի Իգնատիոս Մալոյանի և նրա հավատավոր զավակների նահատակությունը:

 Իսկ ահա ցեղասպանությունից հետո Հայ եկեղեցին՝ իր բոլոր թևերով, նվիրապետական աթոռներով, թեմերով, հայկական միությունների ու առանձին գործիչների հետ միասին լծվում է մի կողմից կոտորածներից փրկված ու Սիրիայում, Լիբանանում, Կիպրոսում և այլ հատվածներում ապաստանած հայությանը համախմբելու, հազարավոր որբերի խնամելու, որբանոցներ ու վարժարաններ բացելու աշխատանքներին, իսկ մյուս կողմից էլ անընդհատ բարձրաձայնում Հայ դատի արդար լուծման ու հայության պահանջատիրության խնդիրը:

 Այս համառոտ քննությունն անգամ վկայում է, որ հայոց հոգևորականությունն իր երեք՝ առաքելական, կաթոլիկ և ավետարանական հատվածներով, միշտ հավատարիմ է եղել իր հոգևոր կոչմանն ու առաքելությանը: Մասնավորապես Մեծ Ցեղասպանության զարհուրանքի տարիներին հայ հոգևորականները ոչ միայն ամբողջությամբ կիսեցին իրենց ժողովրդի դառն ու դաժան ճակատագիրը, այլև ինչպես վայել է Հիսուս Քրիստոսի սուրբ ուխտի նվիրյալին, նահատակի հնազանդությամբ իրենց վրա ընդունեցին հարվածի ահագնությունը՝ մարտիրոսվելով ժողովրդի հետ ու նրա համար: Պետք է նշել նաև, որ վիթխարի է հայոց հոգևորականության դերը Ցեղասպանության հաջորդած տարիներին մազապուրծ հայ խլյակներին ի մի բերելու, հուսավառելու և ապրելու հավատն արմատավորելու, ծաղկուն և կենսահաստատ համայնքներ ու ազատ, անկախ Հայրենիք ստեղծելու գործում: Փառք և խոնարհում նրանց:

 Մենք պայքարը շարունակելու ենք, շարունակելու ենք առավել կազմակերպված և միաբան՝ Հայաստան-Արցախ-Սփյուռք, պայքարելու ենք՝ մտավորական թե գիտնական, գործատու թե բանվոր, ուսուցիչ թե հոգևորական մինչև մեր Դատի վերջնական ավարտը:

 Թուրքիան ստիպված է ճանաչել Հայոց ցեղասպանությունը, քանզի 10-12 միլիոն հայերը չեն լռելու ո՛չ միայն հանուն իրենց անհատական, համայնքային և համազգային իրավունքների վերականգնման, այլև հանուն այն բանի, որ այլևս երբե՛ք որևէ տեղ չկրկնվի ցեղասպանություն կոչվող չարիքը:

 Հայոց ցեղասպանության 100-րդ տարելիցի միջոցառումները համակարգող պետական հանձնաժողովը եկավ համախմբելու 61 տարածքներ և ուղղորդելու պաքարը, իսկ Հայոց ցեղասպանության 100-րդ տարելիցի համահայկական հռչակագրի ընդունումը հայ ժողովրդի հավաքական ցանկությունների ու պահանջների հանրագումարն է: Հռչակագիրը, որպես քաղաքական և ազգային փաստաթուղթ պետք է իրականություն դարձնեն հայ ժողովրդի նաև ապագա սերունդները, իսկ հայ եկեղեցու կողմից 1.5 միլիոն նահատակների սրբադասումը՝ 100 տարի անց խաղաղություն և հանգստություն կբերի նրանց անթաղ հոգիներին:

 07.04.2015 Սբ. Էջմիածին