Յայտնի պատմաբան Թաներ Աքչամ Հայկական հարցին մասին իր հերթական յօդուածը հրատարակեց «Թարաֆ» թերթի մէջ, անդրադառնալով Ցեղասպանութեան հետ առերեսուելու հաւանական տարբերակներուն եւ փորձելով գտնել «առերեսման ամերիկեա՞ն, թէ՞ գերմանական նախատիպ» հարցումին պատասխանը:

Ստորեւ մասնակի կրճատումներով կը ներկայացնենք այդ յօդուածը.-

Գերմանիա Իսրայէլի պետութեան եւ հրէական սփիւռքին հետ համաձայնութիւն գոյացուց եւ փոխհատուցում տալու ճամբով լուծեց Հրէական ողջակիզման հարցը:

Բացի ատկէ, անշուշտ, Գերմանիա այս հարցին մօտեցաւ որպէս երկրի ներքին գործ, պատմութեան հետ առերեսուելու եւ ֆաշականներու սպանութիւններու վերաբերեալ հանրութիւնը կրթելու ճամբով: Հակառակ բազմաթիւ քննադատութիւններուն` Գերմանիոյ իշխանութիւնները այս թեման դարձուցին «գերմանական ինքնութեան» անբեկանելի մէկ մասնիկը:

Ամերիկա, սակայն, բնիկներու (կարմրամորթներ) հանդէպ իր գործած վայրագութիւնները կը քննարկէ հասարակական մակարդակով: Հարցը ազատօրէն կը քննարկուի, սակայն փնտռտուք չկայ զայն ամերիկեան ինքնութեան մասնիկ դարձնելու ուղղութեամբ:

Թուրքիա իր պատմութեան հետ առերեսուելու համար այս երկու տարբերակներէն ո՞ր մէկուն աւելի մօտիկ կանգնած է:

Ես կ՛ըսեմ, որ թէ՛ կառավարական եւ թէ՛ 1915-ին առերեսուելու առաջարկ ընող շրջանակները այս հարցին կը մօտենան ամերիկեան նախատիպով: Այսինքն կառավարութեան եւ ընդդիմութեան միջեւ այս հարցի առնչութեամբ էական տարբերութիւններ չկան: Հարցը կը դիտարկուի որպէս ժողովրդավարութեան մասնիկ մը:

Հարցը ազատօրէն քննարկելու իրողութեան մէջ պէտք է ձերբազատիլ բոլոր խոչընդոտներէն: Թուրքիոյ մէջ բնակող հայեր հաւասար իրաւունքներ պէտք է ունենան, պէտք է ներողութիւն խնդրել հայերէն, վագըֆներու (համայնքապատկան կալուածներ. Ա.) մակարդակով ինչ-ինչ հարցեր պէտք է լուծուին. ներկայիս այդպիսի պահանջներ է, որ մէջտեղ կը քշուին:

Այսինքն, ըստ էութեան, ժողովրդավարական նոր հասարակութիւն մը կառուցելու ձեւերէն մէկն ալ Հայկական հարցին հետ առերեսումն է:

Ասոնք անժխտելի են, սակայն ես կ՛առաջարկեմ Հայաստանի ու սփիւռքի հետ քննարկել հաւանական նախատիպը: Գերմանիոյ տարբերակը չ՛անտեսեր ժողովրդավարացումը: Ընդհակառա՛կը, գերմանական նախատիպը ա՛լ աւելի կ՛ամրապնդէ ժողովրդավարական ինքնութիւնը:

Յետոյ… Պէտք չէ մոռնալ, որ Ամերիկայի բնիկները ո՛չ պետութիւն ունին եւ ո՛չ ալ սփիւռք:

1915-ի Ցեղասպանութենէն ետք հիմնուեցան Հայաստանն ու սփիւռքը: Ներկայ Հայաստանը ստեղծուեցաւ Արեւելեան Հայաստանի հողատարածքի մէջ: Սակայն այդ պետութիւնը ստեղծելու ընթացքին բնակչութեան թերեւս կէսէն աւելին Ցեղասպանութենէն փրկուածներն էին: Այդ մարդիկը իրենց նոր բնակավայրերու բազմաթիւ քաղաքներուն ու գիւղերուն տուին անունները այն քաղաքներուն եւ գիւղերուն, ուր ապրած էին Ցեղասպանութեան դաժան իրականութիւնը «Արեւմտեան Հայաստան» կոչուած հողատարածքի մէջ:

Աւելորդ է ըսել, որ հայկական սփիւռքը հետեւանք է 1915-ի Ցեղասպանութեան:

Հետեւաբար, սփիւռքն ու Հայաստանը անտեսելով, Ցեղասպանութիւնը միայն Թուրքիոյ մէջ բնակող հայերու հետ լուծելը կրնայ հիմերը դնել ժխտումի քաղաքականութեան նոր հարիւրամեակի մը:

Ամերիկայի մէջ բնիկները տակաւին արդարութեան կը սպասեն:

Հայկական սփիւռքն ալ արդարութիւն կ՛ուզէ, Թուրքիոյ քաղաքացիական հասարակութիւնը գլխաւորաբար ազատութիւն կը պահանջէ: Անոնք, որոնք արդարութիւն կը պահանջեն` ազատութեան, իսկ անոնք, որոնք ազատութիւն կը պահանջեն` արդարութեան կարեւորութիւնը բաւականաչափ չեն զգար:

Հրանդ Տինք լուծման բանալի կը նկատէր սփիւռքի համաժողով մը կազմակերպելն ու սփիւռքի եւ Թուրքիոյ քաղաքացիական հասարակութեան միջեւ հասարակաց լեզու գտնելը:

Տինքի կեանքը չբաւեց, որ կարենար հասարակաց լեզու ստեղծել, սակայն անոր սպանութիւնը այդ հասարակաց լեզուի հիմը դրաւ: «Հրանդին միջոցով առերեսուէ՛ Ցեղասպանութեան հետ» կարգախօսին իմաստը ա՛յս է ահաւասիկ:

«ՆՈՐ ՄԱՐՄԱՐԱ»