Սթամպուլի մէջ կայացած է պոլսահայ նկարիչ Արեթ Կճըրի «Ընդ հուր եւ ընդ սուր» խորագիրով ցուցահանդէսը: Ալին Օզինեանի հետ զրոյցին Արեթ Կճըր պատմած է իր ցուցահանդէսի եւ անոր թեման դարձած հայ կանանց մասին, որոնք Ցեղասպանութեան ժամանակ զէնք  վերցուցած են եւ դիմադրութիւն ցոյց տուած, կը գրէ Civilnet.am-ը:

Ստորեւ կը ներկայացնենք հարցազրոյցը:

Ապրիլին բացուած է ձեր ցուցահանդէսը, որուն անունն է «Ընդ հուր եւ ընդ սուր»: Ինչ կը   նշանակէ՞ այն, ինչպէս սկսաք աշխատանքը՞:

Կրակի եւ սուրի միջեւ անունը կրող աշխատանքը սկսաւ հետեւեալ կերպ. 1915-ի մասին տարբեր գիրքեր, ուսումնասիրութիւններ, վկայութիւններ  կարդալուս հասկցայ, որ տարբեր վայրերու մէջ մարդիկ դիմադրութիւն  կազմակերպած են: Դիմադրողները ֆիտայիներ էին, տղայ ֆիտայիներ: Շարունակեցի ուսումնասիրութիւններս եւ բացայայտեցի, որ  շարք մը վայրերու մէջ կանայք ալ  զէնք վերցուցած են եւ դիմադրութիւն ցոյց տուած: Այդպէս սկսաւ այս աշխատանքը:

Կանանց թեման ընտրելով` փորձած  էք ցոյց տալ, որ անոնք նոյնպէս կրնան դիմադրութիւն ցոյց  տալ, այդպէս է՞:

Բնականաբար`  դիմադրութիւնը տղամարդիկ կը կազմակերպեն, գիտենք քանի մը հերոսական անուն, հերոսականութիւնն ալ տղամարդոց հետ  կը զուգորդուի: Կանայք այս ամէնուն չերեւցող կողմն են, եւ  նպատակս կանանց դիմադրութիւնը ցոյց տալն էր: Ես սկսայ վեր հանել կանանց դիմադրական պայքարի դրուագները: Այն, որ կանայք զէնք կը վերցնեն ու դիմադրութիւն ցոյց կու տան, այդքան ալ սովորական ու ընդունուած  բան չէ այս տարածաշրջանին  համար: Բացի այն, որ կանանց դիմադրութիւնը կը գրաւէ զիս, նաեւ ցոյց կու տայ, թէ ինչ անելանելի դրութեան մէջ  եղած են անոնք, որ ըմբոստացած են:

1915թ. ցեղասպանութիւնը հայերուն համար պարտութիւն է, կորուստ, սակայն դուք դիմադրութիւն կը շեշտադրէք:

Այո, այդպէս է: Ցեղասպանութեան մասին սովորաբար կը խօսին հէնց կորսնցուցածի, տուժածի, պարտուածի տեսնակիւնէն: Այդ մարդիկ ալ  տուժած ու կորսնցուցած են, սակայն զէնքով փորձած են պաշտպանել իրենց, փրկել իրենց կեանքը:

Նկարները կամ պատմութիւնները իրական կերպարներու վրայ  հիմնուա՞ծ են:

Որոշները իրական  կերպարներ են, սակայն քիչ մը ձեւափոխած եմ,  ամբողջովին նոյնութեամբ չեմ պատկերած: Կարծես պոկած եմ իրենց նախնական բնակավայրէն․  Այդ մարդոց հարիւր տարի  առաջ պոկած,  հանած էին  իրենց բնակավայրերէն,  կրկին նոյն  վայրին ու նոյն միջավայրին մէջ չուզեցի պատկերել անոնց:

Արեւմտեան Հայաստանի որ բնակավայրերէն  եղած են դիմադրո՞ղ, կռուող կանայք:

Որքանով տեղեակ եմ` դիմադրող կանայք  եղած են Ուրֆայի, Այնթափի եւ այլ վայրերու մէջ, 1890-ականներուն` Զէյթունի մէջ: Ուրֆայի մէջ Խանում Քեթենճեանը, Մարիամ Չիլինգիրեանը, աւելի վաղ շրջանի մէջ յայտնի է Ագուլին Թաթուլեանը: Շատ բան յայտնի չէ այդ կանանց մասին:  Անոնցմէ մաս մը  կը ձերբակալեն, ոմանց 1918-ին ազատ կ’արձակեն,   մաս մը կը սպաննուի: Շատ տեղեկութիւններ չկան այս կանանց մասին, թերեւս ես շատ բան չեմ կրցած գիտնալ: Մարդոց մէկ մասը անոնց կը նայի որպէս ազգային հերոսներու, ես այդ դիտանկիւնէն չեմ նայիր,  քիչ մը կ’ուզեմ հեռանալ հերոսականութենէն  ու վերացնել այդ ամէնը, ինծի աւելի շատ կը գրաւէ  գեղագիտութիւնը:

Զապէլ Եսայեանի գործերէն ազդուած էք…

Այո, վերցուած է Զապէլ Եսայեանի «Աւերակներուն մէջ» գիրքին մէջ  Ատանայի կոտորածի մասին պատմող նկարագրութենէն:

Կարդացած էք Զապէլ Եսայեանի գիրքերը, որքանով  ազդած է ֆեմինիստ գրողը ձեր գաղափարներուն վրա՞յ: 

Ի հարկէ, Զապէլ Եսայեանը մեծ ազդեցութիւն  ձգած է վրաս․ այն, ինչ ան  տեսած է եւ անցած այդ ամէնուն միջով, այդ անելանելի դրութիւնը… Անոր գիրքին մէջ  երբեմն-երբեմն կը հանդիպին նաեւ դիմադրութեան պայքարի դրուագներ: Սակայն վրաս շատ աւելի մեծ ազդեցութիւն  գործած է աւելի ուշ շրջանի մէջ Զապէլ Եսայեանի` Ատանայի կոտորածներու վերաբերեալ գրած զեկոյցը:Այն յստակ ցոյց կու տայ, որ Զապէլ Եսայեան կը հաւատայ, որ այդ մարդիկ անկապ տեղը չեն մահացած, ան հաւատացած էր, որ անոնք մահացած են Օսմանեան հայրենիքի համար, որ ատիկա պիտի նպաստէ խաղաղութեան հաստատման: Ան գրած է` այս հաւատամքը իր մէջ ունենալով: Սակայն շատ կարճ ժամանակ` հինգ տարի անց, պարզուեցաւ, որ սխալուած է, այդպէս չէ, ինչպէս կը մտածէր. 1915-ին աւելի մեծ աղէտ կը սպասէր հայերուն:

Արե՛թ, կը խօսիք անելանելի դրութեան մասին, այնպէս եղած է, որ կանայք հարկադրուած զէնք  վերցուցած են եւ կռիւ մղած:  Թուրքիոյ մէջ  մարդիկ ինչ վերաբերմունք ունեցան այս ցուցահանդէսի՞ն, գուցէ չեն գիտեր այդ մասին․․․ ինչ արձագանքներ  ստացա՞ծ էք:

Երբ արուեստանոցին մէջ կ’աշխատէի այս գործերուն վրայ` անկախ իմ կամքէս կարծես  կապ տեսայ Սուրիոյ մէջ տեղի ունեցող իրադարձութիւններուն հետ, ինչպէս նաեւ` եզիտի կանանց դիմադրութեան հետ:  Ռոժաւայի մէջ` Սուրիոյ քրտական բնակավայրերուն մէջ, կանայք զէնք  վերցուցած էին եւ կռուած, այս կանանց գլխուն ալ  կախուած էր այն նոյն վտանգը, ինչպէս անցեալին:

 Ռոժաւայի դիմադրութիւնը ներշնչանքի աղբիւր եղած է ձեզի համա՞ր:

Ոչ, երբ սկսայ աշխատանքը, Ռոժաւայի մէջ դեռ պայքար չէր սկսած, սակայն երբ արդէն արուեստանոցիս մէջ կ’աշխատէի, կը ստեղծէի կտաւները, սկսաւ այս պայքարը: Թերեւս` ներշնչուած եմ այդ պայքարէն, չեմ կրնար ըսել, սակայն, նախապէս որեւէ ազդեցութիւն չէ ունեցած, քանի որ Ռոժաւայի դիմադրութիւնը դեռ չէր սկսած: Սուրիոյ մէջ տեղի ունեցող իրադարձութիւնները ցոյց կու տան, որ նոյնիսկ հարիւր տարի անց տարածաշրջանին մէջ այդքան ալ չէ փոխուած պատկերը:

Ինչպիսին էին արձագանքները՞: Ցուցադրութիւնը կապ ունի Հայոց ցեղասպանութեան հարիւրամայ տարելիցին հե՞տ:

Մինչեւ այժմ արձագանքները դրական են, շատ դրական, որեւէ խնդիր չէ յառաջացած, բաւական յաջող կ’ընթանայ ցուցադրութիւնը: Ճիշդը ըսեմ` ոչ: Ես չեմ ուզեր այն շատ կապել այս հարցին հետ, պարզապէս համընկած է, այս օրերուն կար ազատ պատկերասրահը: Ինչպէս նշեցի` չեմ շեշտադրեր զարկուածի ու զրկուածի դիտանկիւնը, ընդհակառակը: Այլ են իմ խնդիրները:

Խօսակցութեան սկիզբը ըսիք, որ կը ցանկաք ջնջել հերոսականութեան պատմութիւնը, այսինքն`  նպատակ   ունեցած էք  պարզապէս ցոյց տալ, որ հայ եւ առհասարակ բոլոր կանայք, հարկ եղած պարագային, կրնան զէնք վերցնել ու պաշտպանել իրենց իրաւունքները՞: Կանայք կրնան պաշտպանել իրենք իրե՞նց: Որն է ցուցադրութեան հիմնական նպատակը՞, ինչ   ցանկացած էք ցոյց տա՞լ:

Ճիշդը ըսեմ` հարցին չեմ մօտեցած ֆեմինիստական դիտանկիւնէ: Իրաւունք չունիմ խօսելու կանանց անունէն: Կանայք նպատակ ունէին պաշտպանել իրենք իրենց, իրենց երեխաները, ընտանիքն ու իրենց հայրենի հողը:  Ահա այս էր պատճառը, որ կանանց ձեռքին զէնք  կը յայտնուի:  Ատիկա, փաստօրէն, վերջին բանն է, որ անոնց կը մնայ: Անոնք կա՛մ կը փրկուին, կա՛մ կը մեռնին, այլ ելք չունին: Զէնքը կը կիրառեմ որպէս սիմուոլ, խորհրդանիշ, երբեմն այն թաքցնելով եւ չմղելով առաջին տեղ: Այս տարածաշրջանին մէջ կեանքը պահպանելը դժուար է, անցեալին ալ  այդպէս եղած է, ներկայիս ալ, Սուրիոյ օրինակը ձեզի վառ ապացոյց:

Նկարներուն մէջ քիչ է կարմիր գոյնը, սակայն կտաւներէն մէկուն մէջ պատկերուած է կարմիր օրօրոց, ինչ կը   խորհրդանշէ այն:

Այն օգտագործած եմ ընդհանուր պատկերի համար: Շրջակայքը չկայ ո՛չ մայրը, ո՛չ երեխան, միայն երկնակամարն է եւ լքուած օրօրոց: