Օրերս ՀՀ Գիտութիւններու ազգային ակադեմիոյ մէջ  ՀՀ սփիւռքի նախարարութեան եւ  ՀՀ ԳԱԱ Հր. Աճառեանի անուան լեզուի ինստիտուտի նախաձեռնութեամբ կայացաւ «Արեւմտահայերէնի եւ արեւելահայերէնի մերձեցման խնդիրներ» թեմայով համաժողովը: Հայերէնի երկու ճիւղերու մերձեցման նպաստող քայլերուն շուրջ էր Համազգային հայ կրթական մշակութային միութեան «Բագին» պաշտօնաթերթի գլխաւոր խմբագիր, ազգային գործիչ Յակոբ Պալեանի զեկոյցը, որուն հետ եւ զրուցած է «Հայերն այսօրը»:

– Պարո՛ն Պալեան, գաղտնիք չէ, որ մայրենին Սփիւռքի մէջ նահանջ կ’ապրի: Ձեր կարծիքով, ի՞նչ է գլխաւոր պատճառը:

– Լեզուի պաշտպանութիւնը ղեկավարման հարց է, բայց ո՛չ անհատ ղեկավարի: Պէտք է  ռազմավարութիւն մշակել` նկատի ունենալով, որ լեզուն ազգի գոյատեւման հիմնական ազդակն է: Եթէ լեզուն կորսնցնենք, հաւաքականութիւնը եւս կը կորսուի: Պատմական փաստեր կան, օրինակ` Լեհաստանի հայութիւնը, որ շուրջ 200 հազար էր, անհետ կորած է: Կ’ըսեն, որ Ֆրանսայի մէջ Կիլիկիոյ շրջանէն եկած հայեր կան, բայց… լեզուն կորսուած է, իրենք ալ կորսուած են:

Լեզուով կը ժառանգուին գաղափարները, լեզուն բառերու միջոցով իմաստը կը փոխանցէ: Օրինակ մը բերեմ. Ֆրանսայի մէջ դասախօսութիւն պէտք է կարդայի, ուսանողներուն հարցուցի` ֆրանսերէ՞ն պիտի խօսինք, թէ՞ հայերէն: Ըսին` երկու երիտասարդ հայերէն չեն հասկնար, ֆրանսերէն խօսէք: Լաւ` ըսի ու հարցուցի` ֆրանսացիները թռչուն ունին, որ կը կոչուի «Կռուէ» (grue), գիտէ՞ք ինչ է: Բոլորը իրար երես նայեցան: Ետեւի շարքէն մէկը ըսաւ` կռունկ: Ամբողջ սրահը բացականչեց` ահ, կռունկը: Այդ «ահ»-ն է լեզուի ուժը:

Ինչպէս ֆրանսացի իմաստասէրը կ’ըսէ` բառերու ժառանգութիւնը, գաղափարներու ժառանգութիւն է: Մենք ի՞նչ պէտք է ժառանգենք առանց լեզուի: Եւ ինչպէս Ռաֆայէլ Իշխանեան կ’ըսէր` առանց լեզուի, ի՞նչ ազգ:

Լեզուն լեզուամտածողութիւն է, ապրում: Շատերուն կ’ըսեմ` վերցուցէք Նարեկացիի գիրքն ու բարձրաձայն կարդացէք, ոչի՛նչ եթէ իմաստը չկարենաք ըմբռնել, ատիկա տաք գինի խմելու պէս  բան մըն է: Ու մենք այսօր, այդ լեզուի ուժը կորսնցնելու վտանգի առջեւ ենք.Սփիւռքի ամենամեծ խնդիրն է սա:

 1915 թուականէն յետոյ Ցեղասպանութեան ճանաչման հարցը, Հայ դատը հետապնդելով մենք հիմնականը մոռցանք:

– Ին՞չ  պէտք է ընել:

– Դպրոցին մէջ լեզուն սորվեցնելու համար յատուկ մանկավարժութիւն  պէտք է: Իսկ երբ այդ լեզուն սեփական հողիդ վրայ չես սորվեցներ, երբ փոքրիկդ Էջմիածինի գմբէթը տեսնելով չէ, որ լեզու կը սորվի, յատուկ մանկավարժութիւն  պէտք է` երկլեզուանի մանկավարժութիւն: Երկլեզուանի մանկավարժութեան ամենամեծ մասնագէտներէն մէկն ալ հայ է` Ժիլպերթ Պարգարեան, որ ճանչցուած մասնագէտ է:

Լեզուն հեռագիր է, աշխարհաճանաչողութեան միջոց: Այդ աշխարհաճանաչողութիւնն է, որ այսօր Սփիւռքը չունի: Սփիւռքեան դպրոցներուն մէջ լեզու չէ, որ կը սորվին, հաղորդակցուելու միջոցներ կը սորվին:

Սփիւռքի մէջ այսօր լեզուի ուսուցումը հիմնականին մէջ պատահականութեան ձգուած է:

1974 թուականին նոր  Ֆրանսա գացած էի: Այցելեցի Վիէն անունով քաղաք, ուր մէկօրեայ դպրոց կը գործէր: Ըսին, որ անցեալին 42 աշակերտ ունեցող դպրոցին մէջ, հիմա միայն 12  ուսանող ունի: Հարցուցին, թէ իմ կարծիքով` ի՞նչ է պատճառը: Ըսի` ո՞վ կը դասաւանդէ: Պատասխանեցին, թէ Ամմանէն եկած  աղջիկ մը, որ նախակրթարանի 5-րդ դասարան  աւարտած է:

Ահա եւ գլխաւոր պատճառներէն մէկը, որ շատ յաճախ մենք կ’անտեսենք: Ուսուցիչը պէտք է պատրաստուած ըլլայ: Եթէ ոչ` գործը չի յաջողիր: Գաղտնիք չէ, որ աշակերտները 5 վայրկանի մէջ կրնան մարդուն «կշռել»: Միթէ՞ ան կրնայ յարգել միջնակարգ կրթութեամբ իր ուսուցիչը այն պարագային, երբ ֆրանսական դպրոցին մէջ իր ուսուցիչը համալսարանական կրթութիւն ունի, աւելի զարգացած է:

Ուսուցիչներու ընտրութեան հարցով պէտք է շատ բծախնդիր ըլլալ: Հայերէնի ուսուցիչներուն պէտք է շատ բարձր վարձատրել,  որ վերջերս Պէյրութի ճեմարանը սկսաւ ընել: Հայերէնի ուսուցիչին աւելի շատ կը վճարէ, որ շատերը ցանկան հայերէնի ուսուցիչ դառնալ:

Ժողովուրդին պէտք է հպարտութիւն ներշնչել, անոր ըսել, որ հայերէնը այնքան հարուստ լեզու է, որ ամէն բան հայերէնով կարելի է ըսել: Բոլոր բառերու հայերէնը կայ, ինչու գործածել օտար բառեր:

– Պարո՛ն Պալեան, անդրադառնանք համաժողովին: Ձեր կարծիքով, որո՞նք են արեւելահայերէնի եւ արեւմտահայերնի մերձեցման ուղիները:

– Հեռանկար պէտք է ունենալ, բայց նախ եւ առաջ միասին աշխատելուն պէտք է վարժուինք: Պէտք է մասնագիտական խումբ ստեղծել, որ եւ պէտք է առանձնացնէ այն հարցերը, որոնց ուղղութեամբ եւ պէտք է աշխատիլ:

Պէտք է պայքարիլ ո՛չ միայն արեւելահայերէնի եւ արեւմտահայերէնի մերձեցման ուղղութեամբ, այլեւ օտարաբանութիւններու:

Իսկ այս նախ եւ առաջ հպարտութեան հարց է, քաջութեան, ինչ որ  մեզի կը պակսի:

Իսկ օտարամոլութիւնը անցեալէն կու գայ: Ռուսաստանի մէջ որքան արագ կը կորսնցնենք (կորսնցուցած) մեր լեզուն, Պոլսոյ մէջ ժամանակին շատերը ֆրանսերէն կը խօսէին իրենց ընտանիքներէն ներս:

20-րդ դարու ամենամեծ հայերէն մէկը` Շնորք պատրիարքը, որուն մայրենին թրքերէնն էր, որուն ընտանիքին մէջ իսլամացածներ ալ կային, թրքական հեռուստատեսութեամբ կը խօսէր հայերէն, նախագահին հետ կը խօսէր միայն հայերէն:

Այս է ազգային կեցուածքը, հպարտութիւնը, որ կորսնցուցած ենք եւ պէտք  ունինք վերականգնելու:

– Պարո՛ն Պալեան, լրատուամիջոցները ի՞նչ կրնան ընել:

– Մամուլը այս հարցերուն մասին անդադար պէտք է խօսի: Մեր ազգային գաղափարախօսութիւնը մշակման պէտք ունի: Եւ այս հարցին մէջ մեծ է լրատուամիջոցներու դերը:

Մեզի հոգեկան, մտայնութեան յեղափոխութիւն  պէտք է եւ՛ լեզուի հարցով եւ՛ մարդկային փոխյարաբերութիւններու:

Կրթական հարցերը աւելի բարդ են, քան կը կարծենք: Մէկ շէնք աւելի կառուցելու փոխարէն, պէտք է այդ հարցերով զբաղուիլ: Ինչպէս Օշականը ըսած է` Մագաղաթը աւելի երկար կ’ապրի, քան մարմարը:

Հայրենադարձութեան քաղաքականութիւն պէտք է մշակել, որ մարդիկ ընտանիքներով վերադառնան, ո՛չ թէ արտագաղթեն:

Լրատուամիջոցները յաճախ այս թեմաներու մասին պէտք  է խօսին եւ ժողովուրդին մասնակից ընեն այդ խօսակցութիւններուն: Այլապէս շատ յաճախ այդ խօսակցութիւնները մենախօսութեան կը վերածուին: Իսկ երբ ժողովուրդը մասնակից կը դառնայ, ան կը  տեսնէ իր թերութիւնները ու կը փորձէ շտկել ատոնք, վերականգնել: Պէտք է խօսիլ ժողովուրդին հետ: Եթէ խայծը տաս, մարդիկ կը հակազդեն:

– Պարո՛ն Պալեան, միշտ ալ լաւագոյն օրինակը սեփական փորձառութիւնն է: Ազգային հպարտութեան Ձեր ակունքը ի՞նչ է:

– Ընտանիքէս, հասկնալի պատճառներով, շատ քիչ բան  փոխանցուած է: Մայրս Ջարդի սերունդէն էր, միայն մանկապարտէզ  գացած է, հայրս…

Մայրս ամառները ինծի աշխատանքի կ’ուղարկէր: Ամառ մըն ալ ուղարկեց կօշկակարներու մօտ: Օր մը անոնք ինծի ըսին` գիրք բերենք, մեզի համար կարդայ. ռատիօ չկար այն ժամանակ: Մէկ շունչով կը կարդայի անոնց բերած գիրքերը: Օր  ալ կ’ըլլար` մօտ 10 ժամ կը կարդայի, իրենք ալ կ’աշխատէին:

Ըսածս ինչ է` հաղորդակցութեան հարց է: Հայ գիրին, գրականութեան, հայ մթնոլորտին պիտի հաղորդակցիս: Մարդիկ այսօր չեն կարդար, ինչպէ՞ս պէտք է հաղորդակից ըլլան այդ ամէնուն…

Զրուցեց Լուսինէ Աբրահամեան