Մայիսի 26-ին և 27-ին երկու կարևոր համաժողովներ տեղի ունեցան Երևանում, որոնց մասնակցեցին Ցեղասպանության 100-ամյակի հանձնախմբերի ներկայացուցիչներ, Հայոց ցեղասպանության 100-րդ տարելիցին նվիրված միջոցառումները համակարգող պետական հանձնաժողովի անդամներ:

Երկու օրերի աշխատանքները փորձեցինք ամփոփել Հայոց ցեղասպանության 100-ամյակի Կանադայի հանձնախմբի նախագահ Մհեր Կարագաշյանի հետ: Զրույցը ծավալվեց նաև այլ թեմաների շուրջ.

– Մտքերի փոխանակման մակարդակով` մենք դեռ 4 տարի առաջ սկսեցինք մտածել, թե 100-ամյակին ինչ պետք է անենք, ինչ կարող ենք անել, աշխատանքների ուղղությունն ինչ պետք  է լինի: Մեր առջև 95-ամյակի փորձն ունեինք: Իսկ մեր առաջին սկզբունքը համայնքի ամբողջ ներուժն օգտագործելն էր: Կորիզը պետք է լինեին երեք ավանդական կուսակցությունները և երկու բարեսիրական կազմակերպությունները (ՀՕՄ և ՀԲԸՄ), Կանադայի տարբեր քաղաքներում գործող միությունները, որոնց պետք  է համախմբեր և աշխատանքի լծեր մեր կառույցը:

Հիմնադիր ժողովը 2012 թվականի սեպտեմբերին էր. խորհրդանշորեն այն  կայացրինք Օտտավայում գտնվող Հայաստանի դեսպանատան մեջ, որ «հայրենի հողի վրա» սկսվի ամեն ինչ: Ներկայացվեցին այն բոլոր գաղափարները, աշխատանքային առաջադրանքները, որոնք մեր առջև կարող էինք դնել: Աշխատանքները մի քանի ամիս անց կազմակերպեցինք Քինգստոնում:

Այսօր արդեն հստակեցվել են մեր առաջադրանքները, որոնք մոտ 20 կետ են պարունակում: Ընտրել ենք աշխատանքային 7 բնագավառ: Կանադայի տարբեր քաղաքներում հանձնախմբեր ենք ստեղծել, որոնք այս ուղղությամբ արդեն սկսել են իրենց գործունեությունը:

Միջոցառումների մեկնարկ կարելի է համարել 2013 թվականի հոկտեմբերին Լավալ քաղաքում Հայոց ցեղասպանության զոհերի հուշակողոթի բացումը: Օրերս արդեն Վանկուվերի մեջ  հուշակոթողի բացում տեղի ունեցավ:

– Պարո´ն Կարագաշյան, անդրադառնանք անցյալ շաբաթ Երևանում տեղի ունեցած երկու կարևոր համաժողովներին: Զգուշավորություն պահպանելով` 100-ամյակի ծրագրերը հրապարակավ չներկայացնելու համար՝ պիտի խնդրեմ, որ ամփոփեք այդ երկու օրերը:

– Գաղտնի պահ չկա, բայց գոնե Կանադայի պարագայում խորհրդապահորեն ենք աշխատում, որովհետև դեռ քարտերը չենք բացել: Թուրքերը մեր մամուլը ամեն օր կարդում են  և տեղեկացված են: Գիտենք, որ իրենք նույնպես նախապատրաստական աշխատանքներ են տանում. տարբերությունն այն է, որ իրենց դեսպանատունն է աշխատում՝ պետական ողջ մեքենան լարած, որին միացել է նաև թուրք և ազերի համայնքը: Հայտնի է, որ մեծ գումարներ  են ծախսում այս աշխատանքների համար և կուլիսների հետևում արդեն սկսել են ազդել քաղաքական դեմքերի վրա:

Այլևս առաջվանը չէ. Կանադան այն երկիրն էր, որտեղ մենք իբրև քաղաքացիներ հաջողեցանք տարբեր մակարդակներում Ցեղասպանության ճանաչման աշխատանքներ իրագործել: Այսօր արդեն տարբեր պատգամներ են տալիս, որ` լավ, ամեն ինչ արել ենք, հիմա ուրիշ քաղաքական նախաձեռնություններ մի՛ արեք:

Հայտնի է, որ Թուրքիան օգտագործում է  երկու լծակ: Առաջինն՝ իբրև ՆԱՏՕ-ի դաշնակից, իսկ երկրորդն այն է, որ Կանադան` որպես բազմամշակութային երկիր, ինչու պետք է ատելություն սերմանի սերունդների միջև:

Ինչպես միշտ, Թուրքիան իրեն հատուկ խորամանկություններով, խարդավանքներով փորձում է ապակողմնորոշել: Այդ պատճառով մենք տեղեկություններ քիչ-քիչ ենք տալիս և անելիքների մասին քիչ ենք խոսում: Երբ օրը մոտենա, այդ ատեն կարտահայտենք այն, ինչը պետք է արտահայտվի:

Անդրադառնամ այս երկու օրերին: Առաջին` համաժողովը օգտակար էր այն իմաստով, որ աշխարհի չորս կողմերի բոլոր հանձնաժողովների նախագահները, ներկայացուցիչները հոն էին և ելույթներ ունեցան իրենց անելիքների մասին: Կարողացանք առիթն ունենալ այդ մեկ օրվա աշխատանքային ժամերի մեջ բաղդատել և միմյանց աշխատանքներին ծանոթանալ՝ ապագայում փոխադարձ աշխատանքներ իրականացնելու համար:

Երկրորդ` առաջին օրն էլ հայտնի էր, որ ի վերջո պետությունը շարժեցավ, և մենք դրա անհրաժեշտությունը, կարիքը կը տեսնեինք: Որքան էլ հաստատված լինենք և ունենանք միջոցներ, երբ դիմացդ երկու պետություն կա` իրենց անհաշիվ միջոցներով, գործդ քսանապատիկ կը դժվարանա: Երկրորդ օրը պետական հանձնաժողովի նիստին արդեն հստակ հայտնի էր նախ, թե գործը որքան  տարողություն ունի, և միևնույն ատեն պետությունը, և ինչու չէ, ամբողջ Սփյուռքի ներկայացուցչությունը կանգնած է այս գործերի հետևում: Եվ դա ոչ միայն ներշնչող է, այլև ուժերդ կը քառապատկե, որ նույնիսկ եթե հոգնած ես, առաջ շարժվես ուժերիդ առավելագույն չափով:

Առաջին օգուտները սրանք էին: Նաև կապեր հաստատվեցին տարբեր համայնքների, երկրների, Ցեղասպանության թանգարանի, Սփյուռքի նախարարության միջև:

– Հայոց ցեղասպանության 100-րդ տարելիցի համայն հայության կարգախոս ընտրվեց «Հիշում եմ և պահանջում», իսկ խորհրդանիշ` Անմոռուկ ծաղիկը: Հետաքրքիր է լսել Ձեր կարծիքը` ի՞նչ պետք է հիշենք և ին՞չ պահանջենք:

– Գիտեք, մենք դեռ 2012 թվականին արդեն հարց բարձրացրինք, որ տեղական առումով խորհրդանիշ և կարգախոս պետք է ունենանք: Մենք նաև համամիտ էինք, որ միասնական խորհրդանիշ օգտագործենք, բայց քանի որ քիչ մը ուշացավ, որոշեցինք մերը ընտրել: Մոտեցումները շատ հեռու չեն:

Կարգախոս էինք ընտրել «Ո´չ Ցեղասպանություններին, ո´չ ժխտողականությանը» և «Մենք մեր իրավունքները կվերականգնենք»: Այս ուղղություններով էինք մտածում:

Խորհրդանիշը Ծիծեռնակաբերդի հուշահամալիրն է, որի բոցը բարձրացած է վերև. իմաստը պահանջատիրությունն է: Ե´վ կարգախոսի, և´ լոգոյի ուղղությունը պահանջատիրությունն է: Մենք արդեն համոզված ենք, որ ճանաչման ուղղությամբ այլևս շատ մեծ աշխատանք չպետք է տանենք, ճանաչում արդեն եղած է, և ճանաչման փուլն արդեն, կարելի է ասել,  ավարտին է մոտեցել: Հիմա արդեն փոքր քայլերով, առաջին քայլերով պահանջատիրությանն  ուղղված աշխատանքներ ենք իրագործում:

Անդրադառնամ ընտրված կարգախոսին: Տարբեր առաջարկներ եղան, առաջարկներից մեկն էր` «Կը հիշեմ և արդարություն կը պահանջեմ»:

Կը կարծեմ, որ ընտրված խորհրդանիշը բաց վերջավորություն ունի. կարող ես պահանջել` այս, այն և այլն: Կարևորը` պահանջատեր լինելն է:

Մի կարևոր հանգամանք ևս. աշխատանքների ուղղվածությունը պետք է դեպի դուրս լինի: Մենք մեր ժողովրդին սովորեցնելու բան չունենք. կարևոր է, որ դիմացինի հետ ճիշտ խոսենք:

Կարգախոսն ինքնին կը բավե, իսկ թե ինչ ենք պահանջում, այստեղ է, որ բավականին տակտիկական հարցեր կան. պահանջատիրություն՝ իրավունքի իմաստով, պահանջատիրություն՝ հատուցման իմաստով:

Օրինակ` երբ 2004 թվականին մենք աշխատանքների մեծ թափի մեջ էինք Կանադայի ճանաչումն ապահովելու համար, կարգ մը քաղաքագետներ, ոչ անմեղորեն, անշուշտ, մեզ հարց կուտային` լավ, եթե ճանաչեցինք, հետո ի՞նչ եք ուզելու:

Իմ անձնական կարծիքն է, որ եթե այսօր մենք Թուրքիային ասենք, որ մենք հատուցման խնդիր չունենք, հաջորդ օրն իսկ նա կճանաչի Ցեղասպանությունը:

Մեր ամենամեծ հարցը Արևմտահայաստանի հողային կամ Սևրի պայմանագրով վիլսոնյան սահմանների խնդիրն է: Այլապես Թուրքիան պատրաստ է ճանաչում իրագործելու և մեզ հատուցման ինչ-որ փոքրիկ փաթեթ տալու: Ցեղասպանության բուն նպատակը ռազմավարական տարածքը հայերից պարպելն ու յուրացնելն էր: Եթե ատոր մասին չխոսենք` անիմաստ է:

Կարևորը՝ մե´նք պատրաստ լինենք, կարևորը՝ մենք մեզ հետ հարց չունենանք:

Խոսեմ խորհրդանիշի մասին: Կը կարծեմ, որ այն շատ խորը գաղափար ունի իր մեջ. մեջտեղը Ծիծեռնակաբերդն է, հավերժության նշանը կա: Ճիշտ է, որ անմոռուկ ծաղիկով կան այլ բաներ, բայց այդ մեկը չի խանգարի, և այս վայրկյանին բավականին խոսուն է` չմոռանալու իմաստով և հատկապես դրսի համար: Մենք` հայերս, ավելի տարբեր մոտեցում ունենք, խիստ բան ենք ուզում, բայց կանադացին, ամերիկացին, ֆրանսիացին դժվարություն չի ունենա ընկալելու, հասկանալու, թե մենք ինչ ենք ուզում, ինչ ենք պահանջում:

– Դուք նշեցիք, որ աշխատանքները հիմնականում դեպի դուրս պետք է ուղղված լինեն: Ուզում եմ մի նուրբ խնդրի անդրադառնալ: Այսօր Սփյուռքում լեզվի, ինքնության կորստի լուրջ վտանգ կա, ապրում է երրորդ, չորրորդ սերունդը, որոնք մեծանում են օտար միջավայրում և կտրվում սեփական արմատից: Արդյո՞ք մենք նրանց ուղղելու բան չունենք, թե՞ Ցեղասպանությունն այն խնդիրն է, այն ցավը, որի շուրջ համախմբվում են բոլորը:

– Դեպի դուրս ուղղվածությունը չի նշանակում, որ մեր ժողովուրդը չի մասնակցելու այդ ամենին: Օրինակ՝ այն երիտասարդներին, ովքեր ֆրանսախոս են, ֆրանսերեն տպագրված ամեն բան նույնպես հասնելու է:

Ես մեկ բան եմ ուզում մատնանշել. այդ նույն երիտասարդները կարող են ամբողջ տարին ոչ մի առնչություն չունենալ իրենց հայկական ինքնության հետ, բայց չկա մեկը, ով գոնե ապրիլի ընթացքին հանկարծ չհայտնվի, չակտիվանա, նույնիսկ մեկ օր: Այդ վերքն ամեն մարդ ունի, և նվազագույն պարտականություն կը սեպենք, որ ինչ-որ բան անի: Նույնիսկ նրանք, որոնց քաղաքացիությունն ավելի առաջ է իրենց ինքնությունից, միանում են քեզ, երբ տեսնում են, որ դու նոր լեզվով ես խոսում, թարմացնում ես քո աշխատելաձևերը, ուժերը, գործելակերպը:

Փառք Աստծո, Կանադան այն երկիրն է, որն ինքնաբերաբար մեզ այդ առիթը տալիս է, որովհետև սահմանադրորեն ասում է՝ ես բազմամշակութային երկիր եմ, եղի՛ր Կանադայի քաղաքացի, բայց կարող ես լինել՝ ինչ որ ես (այսինքն՝ ինչ որ կուզես):

Մեզ մոտ ուրիշ գործոն էլ կա. բաղդատաբար, հարաբերաբար նոր գաղութ ենք, վերջին 50-60 տարիների ընթացքում ենք ավելի զարգացել, կազմավորվել: Նոր լինելով` նաև դասեր սորված ենք մեր շրջակա համայնքներից: Կը կարծեմ, որ բավական զգոն ենք այդ ամենը երիտասարդներին փոխանցելու և շարունակությունը ապահովելու: Չնայած լինում են պահեր, որ վախի մեջ ենք լինում, երբ մտածում ենք ապագայի մասին: Բայց այդ նույն երիտասարդը զարմացնում է  քեզ, այնպիսի բաներ է անում, որ մտածում ես` չէ՛, հոգին տեղն է դեռ, եթե նունիսկ լեզուն չկա:

Այսօր Սփյուռքում լեզվի, ինքնության պահպանումը դժվարացել է: Բարեբախտաբար, Կանադայում հայկական դպրոցներ կան, որոնք հրաշք կը գործեն: Բայց այդ դպրոցները եթե հանենք, գալիք 20-25 տարիների ընթացքում ո´չ Տորոնտոն կմնա, ո´չ Մոնրեալը:

Բայց անգամ այդ դպրոցներում հայերենի պահպանման խնդիր ունենք: Մեր դպրոցներում պետական ծրագիրն այնքան ընդլայնված է, որ հայերենին տեղ չի մնում.  հրելով, հրմշտելով` փորձում ենք ինչ-որ բան անել:

Մտահոգիչ են խառնամուսնությունները: Գիտեք, որ առաջին դպրոցը ընտանիքն է, և շատ հաճախ օտար ծնողն է, որ կը զարմացնե մեզ: Նրա երեխան երբեմն ավելի լավ հայ կը դառնա, քան մեր հայրենակիցների, կարտոնե, որ իր զավակը հայկական ինքնությունը վերցնե, որովհետև նրանք մեզ պես ինքնության շեշտված խնդիր չունեն: Մոնրեալի Սուրբ Հակոբ ազգային վարժարանի օրինակով կարող եմ ասել, որ բոլորն էլ հայախոս են, բայց հայերենը այն չէ, ինչ որ հոս կը խոսվի: Ու անկախ բոլոր դժվարություններից` հայերենն ապրող լեզու է, և դու պետք է տաս այն բոլոր զենքերը, որը երիտասարդների զգոն կդարձնի՝ դիմագրավելու բոլոր դժվարություններին: Այդ նույն երիտասարդները կարող են ազդել նաև իրենց օտար ընկերների վրա:

Այո՛, վտանգը միշտ կա, բայց ես այդ իմաստով լավատես եմ:

– Քանի որ անդրադարձաք Սուրբ Հակոբ ազգային վարժարանին,  փոքր-ինչ խոսենք այդ մասին, մանավանդ որ Դուք դասավանդում եք վարժարանում:

– Մոնրեալի Սուրբ Հակոբ ազգային վարժարանն ունի մոտ 900 աշակերտ: Ինչպես նշեցի, մեծ խնդիր ունենք հատկապես վերջին երեք տարիներին: Պետական ծրագրերն ընդլայնեցին, որի գինը մենք, դժբախտաբար, վճարեցինք հայերենով, որն ինձ համար մեծ տագնապ է:

Ես նաև հայերենի ամբողջ ծրագրի պատասխանատուն եմ: Նախկինում նախակրթարանում շաբաթական 7 ժամ էր հատկացված հայերենին, երկրորդական կարգերում գրեթե նույնն էր: Հիմա արդեն  չորսից հինգուկես ժամի մասին կը խոսենք:

Մեր ուսուցիչները պետք է հրաշքներ գործեն, որդեգրեն այնպիսի մանկավարժական մեթոդներ, որոնք սաներին արագորեն կտան ամեն ինչ և կտպավորեն: Մենք վերանայել ենք մեր բոլոր ծրագրերը: Շեշտը դրել ենք միջոցառումների վրա:

Սփյուռքում այսօր կարծիք է ձևավորվել, որ եթե լեզուն չենք կարող տալ, ապա աշխատենք պարտադիր փոխանցել ոգին: Ես մեկն եմ նրանցից, ովքեր ասում են, որ երկուսն էլ կարող ենք տալ: Փառք Աստծո, ոգին տեղն է: Բայց եթե ոգին սկսի հայերենով չարտահայտվել, առաջին պարիսպը արդեն փլած է:

Սա լուրջ հարց է մեզ համար, և ներքին առումով մեր հիմնական թեմաներից մեկն է դարձել: Եթե 100 տարի հետո մեզ պետք է վերացնեն և մեր ամենամեծ հիմնաքարը` լեզուն, տեղից շարժեն, կը նշանակե՝ անիմաստ են մեր աշխատանքները, եթե մեր զավակները պետք եղածի չափ չեն կարող հայերեն խոսել, հայերեն գրել, հայերեն կարդալ:

Ես Ձեզ մութ գույներով բաներ ներկայացրի, բայց կան բավականին լուսավոր բաներ, որոնց մասին կարող եմ խոսել, և այդ երկուսը նժարը միշտ խաղի մեջ են դնում:

– Կցանկանայի մեր զրույցն այդ լուսավոր կետերով էլ ավարտել:

– Օրինակներով խոսեմ. վերջերս Սփյուռքի նախարարությունը, Համազգայինը շարադրությունների մրցույթ էին կազմակերպել: Երբ աշակերտների գրվածքները կը կարդաս` կը շշմես: Վիրավոր լեզվով այնպիսի գաղափարներ կ’արտահայտեն, որ կը հասկանաս` հայերենը հոն է, հայ ոգին հոն է: Նույն հարցերն ունեն Սփյուռքի գրեթե բոլոր համայնքները:

Միջոցառումներ կազմակերպելիս փորձում ենք, որ գաղափարները երիտասարդները տան, ամեն ինչ նրանց ուժերով ենք կազմակերպում: Եվ այդ ամենն առանց հուզումի չես կարողանում նայել: Կը տեսնես, որ քո սովորեցրածը տեղ է հասել, իզուր չի եղել, չի ցնդել:

Կա երիտասարդ սերունդ, չեմ կարող ասել, որ մեծաթիվ, ով հանձնառու է, «դուխով» է, ինչպես այստեղ է ընդունված ասել, ունեն մարտունակ մոտեցում հարցերին, նաև ազդող են և պահանջատեր, պայքարող մարդու երևույթը կը տարածեն նաև իրենց ընկերների վրա:

Մենք նրանց միշտ հիշեցնում ենք, որ մեր սերունդը չուներ ո´չ Ղարաբաղ, ո´չ Հայաստանի Հանրապետություն, իսկ նրանք ունեն, որը շատ բան է փոխում նրանց ինքնության կազմավորման մեջ:

Վերջին տարիներին աշակերտների խումբ ենք բերում Հայաստան, որոնք Կանադա են վերադառնում  լրիվ հոգեփոխված: Իսկ շատերը վերադառնում են  Հայաստան` կամավորական տարբեր աշխատանքների մասնակցելու:

Մեկ ամիս հետո նորից ենք գալու, և վստահ եմ, որ նորեն նույն ազդեցությունը պետք է լինի:

Կը կարծեմ, որ մեր պարագայում գոնե, հիմքերը ճիշտ են դրված: Պետք է միայն ապագայում ճիշտ ղեկավարությամբ, ճիշտ ընտրություններով համայնքը տանել ճիշտ ուղղությամբ: Եթե այս երիտասարդներն են վաղվա ղեկավարները, կը կարծեմ, որ բավականին երկարաշունչ կը կարողանանք «ճամփագրել»:

Ես հաստատ հավատով գիտեմ, որ այս կամ այն ձևով, մեր օրը գալու է: Նախ` հայ ժողովրդին չեն կարող սպանել (դրանում ես միանգամայն համոզված եմ), ինչ էլ որ ցանկանան անել: Եվ մի գեղեցիկ օր մեր ամեն ինչը կվերականգնենք: Ինչպե՞ս… ես մարգարե չեմ, բայց այդ հավատքը ունեմ:

Առջևում Ցեղասպանության 100-րդ տարելիցն է: Բավականին հասունացած պետք է լինենք, որ միասնականությունը վերածենք իրականության: Մենք պերճանքը չունենք կտոր-կտոր ուժերով աշխատելու: Մեր բոլոր տարբերություները կարող ենք վայելել, բոլոր տարակարծությունները, ոչ հայաստանյան իմաստով, կարող ենք պահել, բայց կարող ենք մեխանիզմ ստեղծել, որ վերջիվերջո մեծ գաղափարների շուրջ, ինչպիսիք են` Ղարաբաղի, Ցեղասպանության, Հայաստանի Հանրապետության անկախության և պայծառ ապագայի նյութերը, համախմբվենք:

Ապագայում շատ մեծ անելիքներ ունենք, նախապատրաստության շատ մեծ կարիք կա, թե ումից ինչ պետք է պահանջենք:

Պահանջի առաջին հասցեատերը Թուրքիան է, և պետք է գտնենք ճանապարհները, թե այդ ամենին ինչպես պետք է մոտենանք: Կը կարծեմ, որ 100-ամյակը խմորումների շրջան եղավ մեզ համար, որ խորհենք` ինչպես պետք է ներկայանանք:

Կը կարծեմ, որ վերջին 20-21 տարիների նվաճումները, որոնք իրագործած ենք Հայաստանի, Արցախի, Սփյուռքի ուժերով, բավականին մեծ խթան են մեզ համար:

Երբ վերջին 30 տարիներին Լիբանանում, Իրանում, Արցախում, այսօր արդեն՝ Սիրիայում, Քեսապում կրակից մկրտություն ես առնում հրաշք տղաներով, կը ճանչնաս, որ դու հաղթող ժողովորդ ես, ոչ թե ցեղասպան եղած: Մենք նույնը չենք, և պետք չէ նույնը լինել:

Այս նվաճումները եթե մենք կարողանանք պահել և բազմապատկել, կը կարծեմ, որ մեր թափը կարագանա, ինչքան էլ Թուրքիան, Ադրբեջանը ջանքեր թափեն: Դժվար է, ճանապարհին բավականին խոչընդոտներ կհարուցվեն, բայց տեղ մը կքանդվի պատը:

Զրուցեց   Լուսինե Աբրահամյանը