Կրթության ասպարեզում մեծ ծառայություններ մատուցելու, հայոց լեզուն ֆրանսիական միջավայրում զարգացնելու համար բանասեր, լեզվաբան, բանասիրական գիտությունների դոկտոր, պրոֆեսոր Ռոբեր Տեր Մերկերյանը վերջերս Ֆրանսիայի կրթության նախարարության կողմից ստացել է «Ակադեմիական դափնիներ» պատվավոր տիտղոսը և շքանշանը:

Այս առիթով ներկայացնում ենք «Հայերն այսօր»-ի հարցազրույցը Ռոբեր Տեր Մերկերյանի հետ:

– Օրերս լրացավ 80 ամյակս: Երկար տարիների պատմություն, որի ընթացքում ունեցել եմ թե´ ուրախության, թե´ տխրության պահեր, զանազան հանդիպումներ, որոնցից շատերն անցել-գնացել են, որոշներն էլ դարձել են մնայուն:

Իմ կյանքում եղել է նաև մի արտակարգ հանդիպում, որն ուղի հարթեց ինձ համար: Երբ Երևանի պետական համալսարանն ավարտելուց հետո ուսանում էի Ֆրանսիայի Պրովանս համալսարանում, արձանագրված որպես ռուսաց լեզվի ուսանող, հանդիպեցի անվանի լեզվաբան Պոլ Գարդին: Հենց նա էլ ճանապարհ ուղենշեց ինձ համար դեպի համալսարանական միջավայր (ղեկավարեց իմ դոկտորական աշխատանքը, 5 տարի անց հանձնաժողովի անդամ էր, երբ երկրորդ գիտական աշխատանքս էի պաշտպանում): Նրա խորհրդով սկսեցի մի քանի ժամ հայերեն դասեր տալ համալսարանում: Քանի որ ուսանողները հետաքրքրված էին առարկայով, դասընթացներն ավելի ընդգրկուն դարձան, ժամերը շատացան:

Ֆրանսիական համալսարանում, իրականում, նոր առարկա դասավանդելը շատ դժվար է, որովհետև պետք է ցույց տալ, թե ինչ արժեք ունի այդ լեզուն, քաղաքակրթությունը, պատմությունը, որքանով այն կհետաքրքրի ուսանողներին:

Ես կարողացա իմ առարկան ո´չ միայն ընդունելի դարձնել, այլև տարիներ անց ինձ հաջողվեց Պրովանս համալսարանում Հայոց լեզվի ամբիոն բացել, առաջին ամբիոնն ամբողջ Ֆրանսիայում, համալսարանական միջավայրում:

Տարիների ընթացքում ստացա պրոֆեսորի կոչում, ղեկավարեցի գիտահետազոտական աշխատանքներ: Այդպես, մոտ 40 տարի դասավանդեցի արևելահայերեն ֆրանսիական համալսարանում:

Մինչ Պրովանս համալսարանում դասավանդելը, հայերենը Ֆրանսիայում ո´չ մի կարգավիճակ չուներ, անգամ որպես փոքրամասնության լեզու ընդունված չէր: Երբ սկսեցի համալսարանում աշխատել, Ֆրանսիայի կրթության նախարարությունն ընդունեց, որ հայերենը կարելի է նաև համարել որպես բակալորիայի (վերջինս Ֆրանսիայի ավարտական՝ երկրորդական դպրոցն է) քննության առարկա: Հիշում եմ, 1971-72 թվականներին անգամ ֆրանսահայ մամուլը գրեց, որ առաջին անգամ թեկնածուներ կան, որոնք ներկայացնում են հայերենը որպես բակալորիայի կենդանի լեզու: Առաջին տարում նրանց թիվն ընդամենը երկուսն էր, որը տարիների ընթացքում դարձավ 12, 22, 52 և այսպես շարունակ: Առ այսօր այն աշակերտները, որոնք ավարտում են միջնակարգ դպրոցը՝ կարող են հայերենը ներկայացնել որպես առաջին օտար լեզու: Սա մեծ հաջողություն էր հայոց լեզուն տարածելու և ընդունելու որպես կենդանի լեզու՝ Ֆրանսիայում գործածվող լեզուների մեջ:

Հայերենի դասընթացը տևում է 3 տարի, շաբաթական 3 դասաժամ: Աշխատանքս հետաքրքիր էր, մեծ եռանդով էի աշխատում և փորձում էի առավելագույնս ներկայացնել հայերենի արժեքները, նրա պատմությունը, քաղաքակրթությունը:

Դասավանդման 40 տարիների ընթացքում ուսանողներ եմ ունեցել աշխարհի տարբեր երկրներից: 1988 թվականի Սպիտակի երկրաշարժից հետո, երբ ամենուր խոսվում էր Հայաստանի մասին, ավելի մեծ հետաքրքություն առաջացավ հայերենի նկատմամբ:

Ուսանողների մեծամասնությունը ծագումով հայեր էին, թեև այս բառն ինձ մի քիչ խրտնեցնում է: Ի՞նչ է նշանակում ծագումով հայ: Այն, որ քո հայրերը, պապերը հայ են եղել և դու ժառանգել ես նրանց ազգանունը: Ազգանունը նշում է քո պատկանելիությունը, բայց դա բավական չէ ազգային պատկանելիության զգացում ունենալու համար: Վերջինիս համար պետք է արժեքները իմանալ՝ լեզվական, պատմական, մշակութային: Եթե ո´չ, ապա այն ազգային պատկանելիություն չի կարելի համարել: Ապրել ազգային կյանքով, մասնակցել Սփյուռքում տեղի ունեցող ազգային իրադարձություններին. ծագումով հայերը չունեն այդ ամենը:

Արդեն 10 տարի է՝ թոշակի եմ անցել: Համալսարանում իմ աշխատանքը շարունակում է հայ միջնադարյան ճարտարապետության հայտնի մասնագետ Պատրիկ Տոնապետյանը, որը բազմաթիվ գրքերի հեղինակ է, որոնք վերաբերում են մեր միջնադարյան կոթողներին: Նա եղել է նաև իմ առաջին ուսանողներից մեկը, ե´ս եմ նրան հայոց այբուբենը սովորեցրել հեռավոր՝ 1972 թվականին:

– Պարո´ն Մերկերյան, մանկավարժական գործունեությանը զուգահեռ Դուք զբաղվել եք նաև արդի գրական հայերենի երկու տարբերակների բառակազմական խնդիրների, բառակերտման գործընթացի ուսումնասիրությամբ:

– Քանի որ տիրապետում եմ և´ արևելահայերենին, և´ արևմտահայերենին, ինձ համար հեշտ էր համեմատել արդի հայերենի զարգացման միտումները՝ երկու լեզվաճյուղերի միջև: Այդ առիթով գրել եմ մոտ 30 հոդված, որտեղ ուսումնասիրել եմ արևելահայերենի օգտագործումը արևմտահայ միջավայրում և հակառակը:

Տարիների ուսումնասիրության ընթացքում այն մտքին եմ հանգել, որ արևելահայերենն ուժեղ ազդեցություն ունի արևմտահայերենի վրա, անգա´մ Սփյուռքում: Նկատել եմ, որ արևմտահայերենին տիրապետող մարդիկ երբ գալիս են Հայաստան, զարմանալիորեն շատ արագ սկսում են արևելահայերեն խոսել: Երբ, օրինակ, արևելահայ լեզվի կրողն է գալիս Ֆրանսիա, շարունակում է խոսել արևելահայերեն, այլ ո´չ թե արևմտահայերեն:

Մի քանի տարի առաջ Երևանում կազմակերպված Ջահուկյանական ընթերցումների ընթացքում հանդես եկա մի զեկույցով, որտեղ փաստերով ներկայացրի, թե ինչպես է արևելահայերենը մտնում արմտահայերենի օգտագործման ոլորտ: Երբ ասում եմ արևմտահայերենի օգտագործման ոլորտ, հասկացե´ք, որ դրանք շատ սահմանափակ ոլորտներ են, որովհետև բոլոր մշակութային միությունների, կազմակերպությունների ժողովները կատարվում են ֆրանսերեն: Արևմտահայ փոքրամասնության ղեկավարներից շատերն այսօր, դժբախտաբար, չեն տիրապետում արևմտահայերենին, ինչը դժվարեցնում է հայերեն ժողովներ անցկացնելը: Վերջերս, օրինակ, Մարսելի Մայր տաճարում եկեղեցու տարեկան ժողովն էր: Բոլորը խոսեցին ֆրանսերեն, բացի Տեր Արամից, որը եկեղեցու հոգևոր հովիվն է:

1991-92 թվականներին հիմնադրեցի Արևմտահայ աշխարհաբարի եզրաբանական խորհուրդը, որն իր գործունեությունը շարունակեց մոտ 10 տարի: Վերջինիս հիմնականում զբաղվում էր ուղեցույցներ հրատարակելով: Հրատարակեցինք 4 ուղեցույց, որոնցից յուրաքանչյուրը պարունակում էր տարբեր ոլորտներին պատկանող բառապաշար: Ուղեցույցները բավականին հաջողություն ունեցան:

– Հայերենին նվիրված ուսումնասիրություններին զուգահեռ Դուք նաև ինքնությանը վերաբերող աշխատություն եք հրատարակել:

– Երկու տարի առաջ հրատարակեցի «Հայոց ինքնության 12 սյուները» ֆրանսերեն աշխատությունը: Երկար մտածելուց, որոնումներից հետո եկա այն եզրահանգման, որ մեր պատմության ընթացքում տեղի ունեցած միայն 12 կարևոր իրադարձություններ, մարդիկ են, որոնք կազմում են հայոց ինքնության հենասյուները:

Գիրքը մեծ հաջողություն ունեցավ: Իրականում, երբ հայ գրականությանը, պատմությանը վերաբերող գրքեր են հրատարակվում, շատ քիչ են վաճառվում: Նախ հայ համայնքն այնքան էլ ընթերցող չի, մյուս կողմից ֆրանսիացիներին այնքան էլ չեն հետաքրքրում այդ հարցերը: 1000-ից ավելի գիրք վաճառվեց, հրատարակիչն անգամ կատակով ասաց, թե՝ քո գրքի շնորհիվ միայն սկսեցի դրամ շահել:

Կարծում եմ, որ աշխատությունում ներառված յուրաքանչյուր սյուն համապատասխանում է համայն հայության արժեքներին, որտեղ էլ նա գտնվի: Հայկ Նահապետ, Տիգրան Մեծ, Ավարայրի ճակատամարտ, լեզու՝ որպես հայ ինքնության խորհրդանիշ, կրոն, Հայոց ցեղասպանություն, Սայաթ-Նովա, Կոմիտաս, Սարդարապատի ճակատամարտ և Առաջին Հանրապետության հիմնադրում և այլ կարևոր դեպքեր ու դեմքեր:

Շատ օգտակար գիրք է հատկապե´ս ֆրանսահայ երիտասարդի համար, որպեսզի իմանա՝ ինչի վրա է հիմնված հայոց ինքնության սյունը, ինչ է նշանակում հայ լինել: Հատկապես, որ այդ հարցը հաճախ են տալիս Ֆրանսիայում՝ ի՞նչ է նշանակում հայ լինելը, ո՞վ է հայ, ո՞վ՝ ոչ, հայերեն չիմացողը կարո՞ղ է իրեն հայ համարել և այլն:

– Լեզուն՝ որպես հայ ինքնության խորհրդանիշ (ինչպես ինքներդ նշեցիք), որքանո՞վ է կարևոր ինքնության պահպանման համար:

– Մայրենիի իմացությունն անհրաժեշտություն է: Այն մարդիկ, որոնք համայնքում զբաղվում են ակտիվ գործունեությամբ, բայց հայերեն չգիտեն՝ կաղ են (գուցե խոսքերս մի քիչ խիստ են հնչում), չունեն մուտք դեպի հայոց քաղաքակրթություն: Երբ Սայաթ-Նովա են լսում, ոչինչ չեն հասկանում, չեն զգացվում: Իմ կարծիքով հայերեն իմացությունը կարևորագույն պայմաններից մեկն է իրեն հայ զգալու համար:

Չեմ կարող ասել, որ հայերեն չիմացողը հայ չի, բայց ինձ թվում է, որ հայերենի իմացությունն ամենամեծ, ամենաանհրաժեշտ պայմանն է հայ լինելու:

– Պարո´ն Մերկերյան, կրթության ասպարեզում մեծ ծառայություններ մատուցելու համար աշնանը պարգևատրվել եք Ֆրանսիայի պետության կողմից: Նախ շնորհավորում ենք պատվավոր տիտղոսի առիթով և ցանկանում՝ մի փոքր մանրամասնություններ ներկայացնել:

– Շնորհակալությո´ւն: Պարգևը, որը ստացել եմ, կոչվում է «Ակադեմիական դափնիներ»: Ֆրանսիայի կրթության և գիտության նախարարության կողմից տրվում է այն մարդկանց, որոնք մեծ ծառայություններ են մատուցել կրթության ասպարեզում:

Ինքս այդ կոչմանն եմ արժանացել մանկավարժական գործունեության, հայոց լեզուն ֆրանսիական, համալսարանական միջավայրում զարգացնելու համար:

Հետաքրքիր է, որ արարողության ընթացքում կրծքանշանը քեզ հանձնում է այն մարդը, որն արդեն ունի այդ պարգևը: Ի ուրախություն ինձ, պարգևն ինձ հանձնեց Պրովանս համալսարանի նախկին ռեկտորներից մեկը, ծագումով հայ Պոլ Կաֆթանջյանը, որի հետ ճանապարհորդել ենք Հայաստան դեռ 1994 թվականին, երբ Պրովանս համալսարանի և ԵՊՀ-ի միջև ստորագրվեց փոխհամագործակցության հուշագիր, ինչի շնորհիվ առ այսօր պահպանվում են կապերը երկու երկրների համալսարանների միջև:

– Ասացիք, որ մանկավարժական գործունեության ընթացքում փորձել եք Ձեր ուսանողներին փոխանցել հայերենի արժեքները: Ձեր կարծիքով ո՞րն է հայոց լեզվի ամենամեծ արժեքը:

– Ես 5 լեզու գիտեմ, ինչն էլ օգնում է, որպեսզի արժևորեմ իմ մայրենին՝ հայերենը, ինչպես այն արժևորել են շատ հայտնի լեզվաբաններ, օրինակ՝  Անտուան Մեյեն:

Հայերենը նուրբ լեզու է, հայախոս մարդիկ շատ հեշտությամբ են արտասանում այլ լեզուների հնչյունները, որովհետև հայերենը շատ հարուստ հնչյունական համակարգ ունի: Երբ որևէ հայ խոսում է անգլերեն, արաբերեն կամ ռուսերեն, նրա օտար լինելն ավելի քիչ է զգացվում, որովհետև նա վարժված է այդ լեզուներին բնորոշ բոլոր հնչյուններին: Բառապաշարի հարստությունը ևս իր տեղն ունի:

Ինքս ինձ հաճախ եմ հարց տալիս՝ ինչպե՞ս բացատրել, որ հայ ազգը գոյատևել է 2000-2500 տարի: Մեր տարածաշրջանում ապրող քանի-քանի ազգեր այսօր միայն պատմության դասագրքերի մեջ են մնացել, իսկ մենք՝ կորցրել ենք պետականություն, փոթորիկների միջով ենք անցել, սակայն շարունակում ենք ապրել:

Ո՞րն է պատճառը, որ շատ ազգեր ու պետություններ փորձել են նվաճել, ենթարկել իրենց, բայց մենք մնացել ենք: Ինչո՞ւ: Պատասխանը շատ պարզ է. հայ ազգի յուրահատուկ հատկություններից է փոխանցումը, ազգային ավանդությունները, լեգենդները, հիշողությունը մի սերնդից մյուսը փոխանցելը, ինչը և փրկել է մեր ժողովրդին ձուլվելուց: Իմ ուսանողներին հաճախ էի «Սասուցի Դավիթ» էպոսի օրինակը բերում. մոտ 1000 տարի բանավոր փոխանցվելուց հետո Սրվանձտյանը գրի է առել այն միայն 1873 թվականին:

Երկրորդ արժեքը կրոնն է, եթե չընդունեինք քրիստոնեություն, դժվար է ասել՝ հիմա ուր կլինեինք: Կղզու նման է ապրել մեր ազգը՝ շարունակելով պայքարել, պահպանել իր ինքնությունը:

Այսօր էլ է այդպես, պայքարում ենք Հայաստանի Հանրապետության պահպանման, զարգացման համար: Հայ ժողովրդի ճակատագիրն անընդհատ, սերնդեսերունդ պայքարելն է. պայքարել իր ինքնության համար, պաշտպանել իր արժեքները՝ լեզվական, պատմական, մշակութային, որպեսզի կարողանանք ապրել և հաջորդ սերունդներին փոխանցել մեր արժեքները:

– Պարո´ն Մերկերյան, այժմ ի՞նչ աշխատանքով եք զբաղված:

– Նախաձեռնել եմ մի աշխատություն, որի թեման, մտահոգությունը Հայկական սփյուռքի կյանքն ու նրա հարատևության պայմանները ուսումնասիրելն է: Այն սփյուռնքերի, որոնք ժամանակին բավականին զարգացած են եղել, սակայն տարիների ընթացքում մարել են, կորչել: Իմ ապագա գրքում ցանկանում եմ ներկայացնել այդ համայնքների (Եթովպիա, Հնդկաստան, Ղրիմ, Լեհաստան, Նոր Ջուղա) պատմությունը՝ կազմավորումը դարեր առաջ, զարգացման փուլերը և դանդաղ կազմալուծումը: Տարբեր գաղութների քայքայման, գրեթե անհետացման պատճառները տարբեր են, տեղում մնում են միայն ժամանակին կառուցված եկեղեցիները, մատուռներն ու որոշ հուշարձաններ:

Օրինակ՝ լավ կազմակերպված համայնքներ ենք ունեցել Եթովպիայում, Հնդկաստանում, Ղրիմում, Լեհաստանում, Նոր Ջուղայում, որոնք, սակայն, ժամանակի ընթացքում մարել են կամ թուլացել: Եվթովպիայում, օրինակ, 2500 հայ է ապրել, այսօր մնացել է միայն 40-ը: Լեհաստանում բոլորովին վերջերս տոնում էին հայերի ներկայության 650-ամյակը, իսկ այսօր այդ երկրում գրեթե հայ չի մնացել:

Անգամ այսօրվա ամենահզոր սփյուռnքերը, գուցե, հետագայում մարեն: Իսկ պատճառները շատ են՝ խառնամուսնություններ, լեզվի նահանջ և այլն: Ի վերջո, Սփյուռքի կյանքը կախում ունի նաև տեղական, ընդունող երկրի վերաբերմունքից:

Ինչքան էլ դժվար է, բայց պիտի խոստովանենք, որ Սփյուռքը կամ սփյուռքները հավիտենական չեն և որքան շատ մերվեն տեղական հասարակության մեջ, այնքան կորցնելու շանսերը մեծ են: Ասել է թե՝ Սփյուռքը հարատև չի, նրա ապագան վտանգի տակ է:

Իմ գրքում փորձում եմ Հայկական սփյուռքի 5 օրինակ ցույց տալ, երբ երբեմնի ծաղկուն համայնքներից այսօր մնացել են միայն եկեղեցիները:

Լուսինե Աբրահամյան