Վերջերս Հայաստանում էր Բեյրութի Հայկազյան համալսարանի Սփյուռքի ուսումնասիրության կենտրոնի տնօրեն Անդրանիկ Տագէսեանը:

Սփյուռքահայ մտավորականի հետ «Հայերն այսօրի» թղթակցի զրույցը ծավալվել է սփյուռքյան համայնքների ուսումնասիրության, Հայագիտության խնդիրների, բացթողումների ու անելիքների շուրջ, որի ընթացքում վերջինս իր մտահոգություններն ու դիտողություններ է արտահայտել:

– Պարո´ն Տագէսեան, վերջին անգամ գարնանն եք եղել Հայաստանում, երբ մասնակցեցիք «Հայկական ինքնության խնդիրները 21-րդ դարում» խորագրով գիտաժողովին: Այս անգամ  ո՞րն էր այցի առիթը:

– Հայագիտական երկրորդ համաժողովի առիթով եմ Հայաստանում, որի ժամանակ նաև ինքնությանը նվիրված գիտաժողով անցկացվեց:

Հայկական ինքնությանը վերաբերող նախորդ գիտաժողովը, որը տեղի ունեցավ գարնանը, Հայակազյան և Երևանի պետական համալսարաններն էին կազմակերպել: Ծրագրվել էր, որ ասիկա նույն ձևով շարունակենք: Եվ մոտավորապես այդպես էլ ստացվեց:

Այցս նաև այլ նպատակ էր հետապնդում: Իբրև Հայկազյան հայագիտական հանդեսի պատասխանատու քարտուղար՝ ես մտասևեռում ունեի այստեղ հաջորդ՝ 34-րդ հատորի նյութեր հավաքել:

Ուրախությամբ պետք է նշեմ, որ ստացվեց, կարողացանք լավ հոդվածներ հավաքել: Հայաստանում երիտասարդ ուժեր կան, ովքեր մեզ հետ ցանկություն են հայտնել գործակցել:

Չեմ կարող ասել, որ բավարարված ենք, որովհետև երբեք չպետք է բավարարվել ձեռք բերածով, բայց արդյունքներից գոհ ենք:

Մեր նպատակը սկզբից ևեթ այն է եղել, որ Հայկազյան հայագիտական հանդեսի մեջ անպայման պետք է դրսևորվի Հայաստանը, Արցախը, Սփյուռքը (դժբախտաբար, առայժմ չենք կարողանում Ջավախքը ներգրավել): Որովհետև Հայագիտությունը մենք ըմբռնում ենք լայն սահմանումով. այն միայն դասական բանասիրություն չէ, այլ այն ամենն է, ինչն այսօր առնչվում է հային: Հայագիտության տեսադաշտը պետք է լինի Հայաստանի Հանրապետությունը, Արցախը, Ջավախքը և Սփյուռքը՝ այնտեղ, որտեղ հայություն կա:

– Պարո´ն Տագէսեան, եթե հետևություններ անենք համաժողովից, ապա Հայագիտությունը՝ որպես գիտություն, այսօր ի՞նչ զարգացման փուլում է:

– Ես այս մասին չեմ ցանկանա խոսել, որովհետև ինչ էլ ասեմ, թերի պետք է լինի, բայց կնախընտրեմ խոսել հետևյալ կետի մասին:

Հայագիտությունը հսկա, շատ ծավալուն կալվածք է, բայց հայագետների կամ հայագիտությամբ զբաղվողների թիվը սահմանափակ է: Եվ քանի որ աշխատանքի համակարգում, համադրում չկա, արդյունքն այն է լինում, որ երբեմն նույն գործի կամ շատ մոտ գործերի վրա երկու կամ երեք անձեր են աշխատում: Սա մեղք է, ափսոս է, որովհետև կալվածքներ կան, որոնք բոլորովին կուսական են, իսկ կալվածքներ էլ կան, որոնց վրա տակավին հավելյալ, կրկնության գնով իսկ նոր ուսումնասիրություններ են կատարվում, որոնք շատ քիչ նորություն են պարունակում իրենց մեջ:

Հետևաբար, ես պիտի նախընտրեի, որ որևէ կայք-էջ ոսկեփորիկ լիներ, ուր հայագիտությամբ զբաղվողները միմյանց կտեղեկացնեին իրենց կատարած աշխատանքների մասին, որ իմանայինք, թե ով ինչով է զբաղվում, որպեսզի խույս տանք կրկնությունից:

Փոխգործակցությունն ավելի արդյունավետ կդարձնի մեր աշխատանքը: Իմ խոսքն ամենևին էլ միմյանց ուղղորդելու մասին չէ, որ ասենք, թե մեզանից յուրաքանչյուրն ինչով պետք է զբաղվի:

Այնքան կուսական կալվածքներ կան, որոնց շուրջ բավականին նյութ կարելի է գրել:

Եվ այս առումով ցանկանում են մի կետ արձանագրել. հայագիտական այս համաժողովին զեկույցներ եղան ամերիկահայ, եվրոպական երկրների հայագիտության մասին, բայց ոչ մի խոսք Միջին Արևելքի հայագիտության մասին: Այն դեպքում, երբ այսօր Սփյուռքում լույս տեսնող հայատառ, հայագիտական հատորները Միջին Արևելքում են լույս տեսնում՝ Հալեպում (որը հասկանալի պատճառներով դադարեց հրատարակվել) և Բեյրութում՝ «Հայկազյան» և «Հասկ» հայագիտական հանդեսները: Եվ, դժբախտաբար, այդ համայնքները չկային:

Սա խնդիր է մեզ համար. հայագիտության քարտեզը միայն Հայաստանը, Արցախը չէ, ոչ էլ Ջավախքն է  կամ Սփյուռքի այս կամ այն համայնքը: Հայագիտությունը պետք է արտացոլի հայկական իրականությունն ամբողջությամբ:

Նորից եմ ուզում կրկնել՝ ուժերը լավ պետք է օգտագործել: Մենք պերճանքը չունենք՝ քիչ արդյունքներով շատ սպառում կատարել, որը կվերածվի մսխումի:

– Պարո´ն Տագէսեան, Դուք մտահոգություն հայտնեցիք, որ վերջին հայագիտական համաժողովի ժամանակ Միջին Արևելքին անդրադարձ չի կատարվել: Ոչ ոք չի կարող հերքել, որ այսօր Սփյուռքում Միջին Արևելքը համարվում է հայագիտության կենտրոն: Այս ամենին զուգահեռ՝ միգուցե այսօր հայագիտությամբ զբաղվել ցանկացողնե՞ր  այլևս չկան:

– Ես համաձայն չեմ այդ գաղափարին: Նախ ասեմ՝ Հայկական Սփյուռքի միակ հայկական համալսարանը Միջին Արևելքի մեջ է: Եվ այդ համալսարանը չի կարող հայագիտական գործունեություն չծավալել: Հետևաբար, ձեր հարցադրումն անհիմն է:

– Այդ դեպքում ինչո՞ւ անդրադարձ չի կատարվել Միջին Արևելքի հայագիտությանը:

– Չգիտեմ, հավանաբար աշխատանքները համադրված, համակարգված չեն: Հակառակ նրա, որ գիտեն, թե մենք ինչ գործունեություն ենք ծավալում, որ մենք գրեթե ամեն տարի Հայաստանում Հայկազյան հայագիտական հանդեսի շնորհանդեսն ենք կազմակերպում: Մատենադարանը, Ազգային գրադարանը, Ակադեմիան մեր բոլոր հատորներն ունեն: Մենք մնայուն կապի մեջ ենք Հայաստանի հետ, անգամ ներկայացուցիչ ունենք այստեղ: Հետևաբար, մենք չենք կարող այդ թերացումը բացատրել: Հո´ս պետք է փնտրել այդ թերացումը:

Անշուշտ, կուզեմ հուսալ, որ այս թերացումը կարելի պետք է լինի շրջանցել, կարելի կլինի լուծել այս խնդիրը, որն ինձ մեծ ցավ պատճառեց: Եվ սա՝ այն պարագայում, որ մենք հայագիտական հսկա կենտրոններ ունենք՝ Հայկազյան համալսարանը, որտեղ 450 հայ ուսանող է հավաքված, Հայկազյան հայագիտական հանդեսը, որը հրատարկվում է 1970 թվականից, և վերջերս մենք 33-րդ հանդեսի շնորհանդեսը կատարեցինք:

Երրորդ՝ մենք  երկու տարի առաջ Հայկազյան համալսարանի մեջ հիմնադրեցինք Հայկական Սփյուռքի ուսումնասիրության կենտրոնը, որը գործակցում է Երևանի պետական համալսարանի Սփյուռքագիտության ամբիոնի հետ:

Չի կարելի այս ամենի կողքին այսքան պարապություն տեսնել:

Ճիշտ է՝ գիտական մակարդակում մենք Բեյրութում որոշ դժվարություններ ունենք, բայց այս կենտրոնների շնորհիվ մենք սկսել ենք զորակոչել լիբանանցի հումանիտար ուղղությամբ զբաղվող գիտնականներին, ովքեր այսպես կամ այնպես առնչվում են հայկական իրականությանը, աջակցել, որ հայկական նյութի անդրադառնան:

Հայկական ներկայությունն այնքան զորավոր է Միջին Արևելքի մեջ, որ  այսօր Լիբանանում, Սիրիայում, Հորդանանում, Իրաքում չես կարող քար մը վերցնել, որի տակ հայկական հետք, առնչություն չլինի:

Հետևաբար, նյութը հսկայական է, բայց այդ ամենով զբողվողը չկա: Եվ մենք այդ ճիգի մեջ ենք: Եվ այս առումով ուզում եմ ասել, որ երբ Հայաստանում գիտաժողովներ են կազմակերպվում, ու մենք իրազեկվենք, ապա մենք համապատասխան միջոցներ, գիտական շրջանակ ունենք, որոնց կարող ենք ուղարկել մասնակցելու այդ գիտաժողովներին:

Եկե´ք փոխադարձաբար օգտվենք այդ հնարավորությունից, որից միայն հայագիտությունը, հետևաբար՝ հայ ժողովուրդն է շահելու:

– Պարո´ն Տագէսեան, Հայագիտական համաժողովին ուրիշ ի՞նչ բացթողումներ նկատեցիք:

– Ես կուզեմ հուսալ, որ այս Հայագիտական համաժողովը հետևողական կլինի, կազմակերպչական հանձնախումբն ավելի գործուն  ծրագրեր կմշակի և արդյունքներ կգրանցի:

Ինձ համար շատ փափագելի է, որ հայագիտական ոսկեփորիկ առաջանա, ուր ամեն մարդ կիմանա, թե մյուսն ինչ նյութի շուրջ է աշխատում, և հայագիտական ինչ նոր նյութ է հրատարակվում:  Այդ ամենը մենք Բեյրութում չենք կարող անել: Դա խոշոր կազմակերպչական օղակի գործ է, և, բնականաբար,  Հայաստանի Հանրապետությունը և Ազգային ակադեմիան էլ միայնակ չեն կարող անել: Տարբեր երկրների ներկայացուցիչներից կազմված հանձնախումբ պետք է լինի, որոնցից յուրաքանչյուրն իր շրջանի իրազեկումը կկատարի:

– Պարո´ն Տագէսեան, ՀՀ սփյուռքի նախարարության աջակցությամբ ստեղծվել է հայ իրավաբանների, ճարտարապետների, լրագրողների ընկերակցություն, որը համակարգում է ոլորտի աշխատանքները: Միգուցե անհրաժեշտ է հայագիտական նման ընկերակցությո՞ւն ստեղծել:

– Պետք է լրջորեն մտածել այս հարցի շուրջ, պետք է գործակցենք:

– Դուք Ձեր խոսքում նշեցիք, որ Հայագիտության մեջ շատ կուսական տարածքներ կան: Որո՞նք են այդ տարածքները:

– Ինձ համար կարևոր, խոշոր կուսական տարածք է Սփյուռքագիտությունը, կարևոր մտահոգություն է, օրինակ, իրաքահայ գաղութը: Երբ գաղութը չկա, այդ գաղութի մասին պատմություն էլ չկա, ոչ էլ կարելի կլինի գրել: Այսօր ինչ կարելի է փրկել՝ պետք է փրկել:

Այսօր շատ գաղութներ կան, որոնց մասին մենք ոչինչ չգիտենք: Օրինակ՝ հորդանանահայ գաղութի մասին ի՞նչ գիտենք, ո՞վ պետք է աշխատի: Վաղը եթե Հորդանանում երեք հայ մնա, ինչպե՞ս է կարելի Հորդանանի հայկական գաղութի պատմությունը գրել: Համայնքի պատմություն գրել՝ չի նշանակում արձանագրել միայն այն, որ հայերը Հորդանան են եկել այսինչ թվականին, այսքան դպրոց են հիմնել, այսչափ մշակութային գործունեություն են ծավալել: Տարբեր երեսակներ կան: Օրինակ՝ այն, թե հայերն ինչպես են գործակցել տեղացիների հետ, մշակութային ինչ ներդրում են ունեցել տվյալ երկրում:

Օրինակ՝ Լիբանանում արաբները շատ են խոսում, թե հայերն ինչ մեծ նպաստ են ունեցել Լիբանանի մշակույթի, տնտեսության, ընկերային կյանքի մեջ: Բայց այդ ամենի շոշափելիությունն ո՞ւր է: Ներկա սերունդը գիտի այդ մասին, իսկ հաջո՞րդ սերունդը: Մենք խոշոր նպաստ ենք ունեցել Լիբանանի կյանքում, մեր պատյանի մեջ քաշված վճակում չենք ապրել, և այդ ամենը պետք է ցույց տալ: Իսկ այսօր շոշափելի բան մը չկա, միայն խոսք է:

Այստեղ է, որ մենք պետք է գործակցենք, սրանք խնդիրներ են, որոնք շատ կարևոր են:

Հիմնականում այս պատճառով է, որ Հայկազյան համալսարանում հիմնադրվեց Հայկական սփյուռքի ուսումնասիրության կենտրոնը, որն այդ ծիրով է աշխատում:

– Պարո´ն Տագէսեան, հիմա կցանկանայի, որ մի փոքր խոսեք Կենտրոնի գործունեության մասին:

– Կենտրոնը երկու տարի առաջ է հիմնադրվել: Բարերարը Երջանիկ Սամուելեանն է, ով տարեկան որոշ գումար է հատկացնում, որով և Կենտրոնն իր կյանքն է գոյատևում:

Կենտրոնի ծրագրերից մեկն այն է, որ պետք է արխիվային աշխատանք տարվի, որովհետև մեզ մոտ արխիվացման մշակույթը, դժբախտաբար, այնքան էլ զարգացած չէ: Արխիվացումն իրականացնում ենք Հայաստանի ազգային գրադարանի հետ:

Երկրորդ՝ մենք փորձում ենք քաջալերել բոլոր նրանց (հայ և ոչ հայ), ովքեր հետաքրքրված են ուսումնասիրելու Միջին Արևելքի հայկական գաղութները, որոնց և աջակցում ենք մեր հնարավորությունների սահմանում:

Տարին մի քանի անգամ տարբեր թեմաներով գիտաժողովներ ենք կազմակերպում:

Մեր գիտաժողովներում միշտ Հայաստանի Հանարապետության հայագիտությունը ներկա է, ներկայացված է: Այսօր արդեն փորձում ենք Արցախի հայագիտությունը ևս ներառել:

– Պարո´ն Տագէսեան, դուք հանդիպեցիք նաև ՀՀ սփյուռքի նախարար Հրանուշ Հակոբանի հետ: Հանդիպման ընթացքում ի՞նչ հարցեր քննարկվեցին:

– Սփյուռքի նախարարությունն արդեն հինգ տարեկան է, և արդեն մեր ակնկալիքները շատ-շատ են, որովհետև մեր կարիքները (հայկական կարիքներն ընդհանրապես) նույնպես շատ են: Եվ այդ կարիքների մեջ մենք կցանկանանք տեսնել, որ ամեն մարդ, իր մորթեն անդին ելնելով, մեկ գործ ավելին է անում:

Ժամանակն է արդեն, որ մենք սկսենք մտածել գնայունը մնայունից տարբերելու մասին: Մի օրինակ բերեմ. ես ափ մը սերմ ունեմ և այդ սերմը պետք է սփռեմ: Նախ պետք է այդ սերմերը լավ ընտրեմ. ոչ միայն լավի խնդիր է, այլ պետք է տեսակը ընտրեմ՝ ցորե՞ն եմ ուզում, թե՞ ոսպ: Ո՞րն է ավելի մնայուն, և ո՞րն ավելի շատ արդյունք կտա: Նվազագույնով առավելագույնին հասնելու միտում պետք է ունենալ, որովհետև մեր միջոցները սահմանափակ են:

Ես կարծում եմ, որ Սփյուռքի նախարարությունն այս առումով արդյունավետ գործունեություն ծավալել է: Շատ պետք է ցանկանայի տեսնել, որ հոս՝ ներքին ճակատի վրա, Սփյուռքի նախարարությունը Սփյուռքն ավելի շատ ներկայացնի:

Օրինակ՝ եթե հայաստանյան որևէ թերթ վերցնենք, չենք կարող ասել, թե Սփյուռքին որքան տեղ է հատկացվել: Բայց բացեք սփյուռքյան ցանկացած լրագիր և կտեսնեք, որ նրա յուրաքանչյուր էջում Հայաստանը միշտ ներկա է: Սփյուռքը գիտի Հայաստանի մասին, բայց հայաստանցին՝ ոչ այնքան: Հասկանալի է՝ երբեք էլ միմյանց մասին ամբողջական տեղեկություն ստանալ չենք կարող, բայց ուզում ենք, որ հայաստանցու մտահորիզոնի վրա Սփյուռքն էլ լինի:

Հայն ամենուր է, աշխարհի ցանկացած կետում, հետևաբար հայկական իրականությունն այդ ամբողջությամբ պետք է տեսնել, այլ ոչ թե սահմանափակվել միայն Հայաստանի Հանրապետությամբ, Արցախով կամ Սփյուռքով. սա ողբերգական սխալ է:

Նաև կը կարծեմ, որ արևմտահայերենի խնդրով նույնպես Սփյուռքի նախարարությունը կարևոր դեր կարող է խաղալ: Մենք խոսեցինք այս նյութի շուրջ նախարար Հրանուշ Հակոբյանի հետ: Այս առումով ճամփա ունենք անցնելիք, և կարծում եմ՝ լավ ճամփա:

Թերևս մեր ակնկալությունն այն պետք է լինի, որ երբ Հայաստանում գիտաժողովներ են կազմակերպվում, և «վրիպում» են Սփյուռքն իր ամբողջությամբ ներգրավել, այդ պարագայում հուշարարի կարիք պետք կգա, և, թերևս, Սփյուռքի նախարարությունն այդ հուշարարը կարող է լինել: Իհարկե, չգիտեմ՝ որքանով է ճիշտ կամ հնարավոր «ուրիշի» սահմաններ մտնել ու փորձել լուծել այս խնդիրը:

Զրուցեց  Լուսինե Աբրահամյանը