Օրերս Արցախի մէջ կը գտնուէր լիբանանցի գրող, հրատարակիչ, բազմազգ մշակոյթի ջատագով մտաւորական, հայասէր Նաճի  Նաաման: Նաճի Նաաման ունի 20-է աւելի հրատարակուած, հայ ժողովուրդի մասին պատմող գիրքեր, որոնց մէջ արտացոլուած է գրողի սէրը հայ ժողովուրդի պատմութեան, մշակոյթին ու արուեստին նկատմամբ: Հայոց ցեղասպանութեան 100-րդ տարելիցի առիթով լոյս  տեսած է գրողի` «Հարիւր… եւ ցեղասպանութիւնը կը շարունակուի» գիրքը, որուն շնորհանդէսով Լիբանանի մէջ սկսած են 100-րդ տարելիցի ձեռնարկները: Նաամանի նշանաբաններէն է` «Մշակոյթը չի կրնար գնուիլ կամ վաճառուիլ», կամ` «Ազատ եւ բաց մշակոյթը խաղաղութիւն կը կերտէ»:

«Հայերն այսօրը» կը ներկայացնէ «Ապառաժի» հարցազրոյցը լիբանանցի գրողին հետ:

 – Ձեր գիրքերուն եւ ստեղծագործութիւններուն մէջ մեծ սէր ու ակնածանք  արտայայտուած է հայ ժողովուրդին հանդէպ: Ինչպէ՞ս ծնունդ առաւ Ձեր  հետաքրքրութիւնը հայութեան հանդէպ: 

– Հայութեան հանդէպ իմ հետաքրքրութիւնս սկսաւ դեռ պատանեկութեան շրջանէն: Այն թաղամասին մէջ, ուր ես կ’ապրէի, շատ հայ ընկերներ ունէի: Անոնց հետ ընկերանալու ընթացքին տարբեր մտքեր կը փոխանակէինք:  Մօտս սկսաւ հետաքրքրութիւն յառաջանալ հայերու հանդէպ: Յետոյ գիտցայ որոշ պատմական տեղեկութիւններ, ծանօթացայ ցեղասպանութեան խնդիրին: Համալսարանական տարիներուս խորացուցի գիտելիքներս: Սկսայ ուսումնասիրել Մերձաւոր Արեւելքի մէջ բնակող ազգային փոքրամասնութիւններու պատմութիւնները, մէջը ըլլալով` հայերունը` աւելի խոր կերպով, քան` միւսներունը: Յետագային` 1979 թուականին, ես հիմնեցի իմ հրատարակչութիւնս, եւ այնպէս եղաւ, որ շէնքը, ուր ես հաստատեցի հրատարակչութիւնս, Զմմառի հայ կաթողիկէ միաբանութեան սեփականութիւնն էր: Սեփականատիրոջ եւ վարձակալի յարաբերութիւնները վերածուեցան ընկերական յարաբերութիւններու: Ես սկսայ հրատարակել նաեւ անոնց ստեղծագործութիւնները: Իմ հրատարակչութեան մէջ 350-է աւելի գիրքերու  լոյս ընծայուած են, որոնց զգալի մասը կը վերաբերին հայերուն կամ հայերու կողմէ հեղինակուած են: Ատոնց շարքին մէջ են` Գէորգ ծայրագոյն վարդապետ Եղիայեանի «Օրեր եւ տեսիլներ», Իգնատիոս Մալոյեանի «Մարդը, նահատակը եւ երանելին», «Քրիստոնեաները` արեւելքի թթխմորն ու գինին» հատորները եւ այլն:

Ես շատ  կապուած եմ հայ ժողովուրդին հետ, եւ գիտեմ, որ այս ժողովուրդը հերոսական, մարտիրոս ժողովուրդ է, ունի արդարացի իրաւունքներ` իր հող ու ջուրին տէր ըլլալու: Անոր պայքարը արդարացի է, եւ ես իմ պարտաւորութիւնը կը համարեմ զօրակցելու այդ  պայքարին: Ուր անիրաւութիւն կայ, մարդ արարածը պարտաւոր է զօրակից ըլլալու ատոր ոչնչացման: Եթէ անիրաւութիւնը  մնայ, այն շարունակական կը դառնայ:  Պատահական չէ, որ ցեղասպանութեան մասին իմ գիրքիս մէջ ես կը նշեմ, որ ցեղասպանութիւնը պիտի շարունակուի այնքան, քանի ոճրագործը չէ պատժուած. անպատժելիութիւնը ծնունդ պիտի տայ նոր չարիքներու:

– Ձեր հեղինակած  «Հարիւր…եւ ցեղասպանութիւնը կը շարունակուի» գիրքը, ինչպէս դուք նշած էք, կոչուած է Հայոց ցեղասպանութեան մասին արաբական աշխարհին իրազեկելու: ինչպիսի՞ արձագանք գտաւ գիրքը այդ ծիրէն ներս: 

–  Անհամեստութիւն չըլլայ` ըսեմ, որ գիրքը լաւագոյն արաբերէն հրատարակութիւնն է  ցեղասպանութեան թեմայով, որ հէնց 100-րդ տարելիցին լոյս ընծայուեցաւ Լիբանանի մէջ: Այն մեծ արձագանք գտաւ Լիբանանի մէջ, յատկապէս` արաբներու  մօտ: Իսկ այն, որ լաւագոյնը կը համարուի Լիբանանի մէջ, անկասկած, լաւագոյնը կը համարուի նաեւ արաբական աշխարհի մէջ:

Գիրքի լաւագոյն ընդունելութեան ապացոյցներէն է այն, որ այն ներկայացուեցաւ  ձեռնարկի մը ժամանակ, որ կայացաւ Լիբանանի Ամերիկեան համալսարանին մէջ: Գիրքի մասին արտայայտուեցան լիբանանեան երեք յայտնի դէմքեր` Լիբանանի նախկին նախագահ Ամին Ժմայելը, նախկին վարչապետ Միշէլ Աունը եւ քարտինալ Պեշարա Ռայը:

Թէեւ Լիբանանի մէջ կայ մամուլի ազատութիւն, բայց շեշտեմ այն փաստը, որ հայկական թեմաներու մասին լիբանանեան մամուլը  քիչ զգուշաւոր է, որովհետեւ կը վախնան, որ կ’ըլլան կոշտ արձագանքներ թուրքերու կողմէ: Սակայն ինծի զարմանալի թուեցաւ տեղի թուրքերու արձագանքը: Անոնք նոյնիսկ, կարելի է ըսել, դրական արձագանքեցին. յաճախ ինծի կը զանգահարէին, կը հետաքրքրուէին գիրքով:

Իմ գիրքիս մէջ ես դիտմամբ չներառեցի ոեւէ հայ գործիչի միտքեր կամ գնահատականներ ցեղասպանութեան վերաբերեալ, այլ միայն 256 միջազգային դէմքերու, 14 լեզուով, 80-ը` իմ բարեկամներու, օտարազգիներու:

–Դուք Ձեր հարցազրոյցներէն մէկուն մէջ արտայայտած էիք այն միտքը, որ  այսօրուան թուրքերը այն մտածելակերպով չեն առաջնորդուիր, ինչ իրենց նախնիները: Ուրեմն, ըստ Ձեզի, ի՞նչ կը պակսի նորօրեայ սերունդին` ճանչնալու իրենց պապերու կատարածը: 

– Առաջինը` թուրքերուն կը պակսի խիզախութիւնը` առերեսուելու սեփական պատմութեան ու ճշմարտութեան: Եթէ անոնք ընդունեն իրենց պապերու կատարածը, առաջին հերթին իրենք հոգեկան հանգստութիւն կ’ունենան, որովհետեւ մեղաւորը, եթէ ընդունի իր մեղքը,  մեծ խիզախութիւն է: Եթէ պարոն Էրտողան կը ցանկայ մտնել պատմութեան մէջ բարի անունով, ապա ան պէտք է փոխէ իր գործելաոճը` առաջինը ճանչնալով Ցեղասպանութիւնը: Այսօր դատապարտելի է անոր վարքը Իրաքի ու Սուրիոյ մէջ: Ան կը խթանէ նոր ցեղասպանութիւններու իրականացման…

Ցեղասպանութեան ճանաչումը, ի հարկէ, պիտի յաջորդէ հատուցմամբ: Ինչպէս անհնար է պատկերացնել Լիբանան առանց մայրիներու անտառներուն, այնպէս ալ հայերու սրբազան լեռը պէտք է վերադարձուի իր իրական տէրերուն:

–Առաջին անգա՞մ  Արցախ կ’ացելէք: Ին՞չ տպաւորութիւններ ստացաք Արցախէն: 

-Ինծի միշտ հետաքրքած է Արցախը: Ես որոշեցի Արցախի մասին տեղեկութիւններ իմանալ ոչ թէ համացանցի միջոցով, այլ ինքս այցելել այստեղ: Կը կարծեմ` Արցախ իրական զբօսաշրջային վայր է, եւ զբօսաշրջիկը, եթէ անաչառ մարդ է, պէտք է միայն լաւագոյնը խօսի այստեղի մասին: Կը կարծեմ` այցս շարունակական կ’ըլլայ, որովհետեւ կը վերադառնամ անասելի դրական տպաւորութիւններով: Կը կարծեմ` յետագային Արցախ եւս տեղ կը գտնէ իմ ստեղծագործութիւններուս մէջ:

Այսօր տեղի  կ’ունենայ պատերազմ հին քաղքակրթութեան ժողովուրդի ու անքաղաքակիրթ  երկրի մը միջեւ: Կիսաքոչուորները կը ցանկան քանդիչ գործողութիւններ իրականացնել հայկական քաղաքակրթական արժէքներուն դէմ: Ատիկա անթոյլատրելի է:

– Ձեր  ստեղծագործութիւններէն մէկը կ’աւարտէ հետեւեալ տողերով` ես հա՛յ եմ, ես հա՛յ եմ, հայ ազգի զաւակ: Ասոնք սրտաբուխ խօսքե՞ր են, թե  ձե՞ր արմատներուն մէջ կան հայկական շառաւիղներ: 

– Փորձած եմ իմ ապուպապերու մէջ հայկական արմատներ փնտրել, եւ պարզած եմ, որ Եգիպտոսի մէջ կայ Նաաման ընտանիք: Անոնք ծագումով հայեր են, որոնք տեղափոխուած են Դամասկոսէն:  Առ այժմ չեմ կրնար արմատներ գտնել մեր եւ այդ տոհմին միջեւ: Կը կարծեմ` պարտադիր չէ հայկական անձնագիր ունենաս, որպէսզի հայ կոչուիս: Ես ինքզինքս հայ կը համարեմ, ես քրիստոնեայ եմ, հայ ազգի զաւակ: Կը կարծեմ` Հայկական հարցը համամարդկային հարց է, եւ ես ալ անձս կը համարեմ այդ հարցի մէկ մասնիկը:

Հարցազրոյցը` Հերմինէ Աւագեանի