ՀՀ Սփիւռքի նախարարութիւնը կը շարունակէ այն բարի աւանդոյթները, որոնք հիմնաւորած է` հայաստանեան հանրութեան ներկայացնելով մեր հնագոյն հայկական օճախները, գաղթավայրերը: Այս գաղթավայրերու շարքին իր առանձնայատուկ տեղն ունի Նոր Ջուղան, որ ձեւաւորուած է տակաւին 17-րդ դարուն` արտացոլելով Շահ Ապասի զաւթողական քաղաքականութիւնը, Նախիջեւանին տէր դառնալու ձգտումները: Չորս դարէ աւելի գոյութիւն ունի Նոր Ջուղայի համայնքը, որ դարձած է մեր ազգային պատմութեան բաղադրիչներէն մէկը, վերածուած հոգեւոր-մշակութային հզօր ազդակներ պարունակող հանգրուանի: 1620 թուականէն սկսեալ` Նոր Ջուղան հոգեւոր խոշոր կեդրոն էր, որ իւրատեսակ կամուրջ  դարձած էր Հնդկաստանի եւ Պարսկաստանի հայկական եկեղեցիներուն միջեւ: Նոր Ջուղայի մէջ նաեւ ազգային կրթութեան ու դպրութեան խոշոր ձեռքբերումներ կան, որոնք ոչ միշտ  դարձած են հետազօտման եւ հանրահռչակման նիւթ:

Սփիւռքի նախարարութեան նպատակն էր գիտաժողովի, ցուցահանդէսի եւ մշակութային յայտագիրի միջոցով ձեւաւորել որոշակի պատկերացումներ Նոր Ջուղայի եւ իրանահայութեան  զգալի զանգուածի մը մասին, հարիւրամեակներ երկարող անջրպետը վերացնել, Նոր Ջուղան դարձնել ազգային մշակոյթի ու հոգեւոր իրականութեան կենսունակ օղակներէն մէկը: Ինչպէս անցեալին կազմակերպուած Սթամպուլի օրերը, այնպէս ալ Նոր Ջուղայի օրերը վկայեցին, որ ապրելով կողք կողքի, նոյն մշակոյթի կրողները ըլլալով, մենք շատ յաճախ վատ գիտենք մեր ազգային հանգրուաններու ու գաղթավայրերու պատմութիւնը, քիչ  ծանօթ ենք յատկապէս պատմութեան մասունքներուն: Եւ ահա ամէն ինչ եղաւ, որպէսզի ցուցահանդէսի միջոցով յատկապէս մենք ծանօթանանք Նոր Ջուղայի ձեռագիրներուն, Աստուածաշունչին ու Աւետարանին, որոնց միջոցով հնագոյն բնակավայրը վերածուած է գրչութեան կեդրոնի: Նոր Ջուղայէն զատ, գրչութեան աւանդոյթներ  ձեւաւորուած են նաեւ Սպահանի մէջ, որուն մասին եւս մենք տակաւին քիչ բան գիտէինք: Սպահանի մանրանկարչութեան դպրոցի հարուստ աւանդոյթներէն այս անգամ շատ քիչ մաս ներկայացուեցաւ, բայց այդ ամէնն ալ բաւական էր, որպէսզի մէկ անգամ հայեացք յառենք պատմութեան, յիշենք այն ահռելի ներդրման մասին, որն ունեցաւ Սպահանի դպրոցը: Նոր Ջուղայի օրերու յատուկ գնահատականը տուաւ ՀՀ Սփիւռքի նախարար Հրանոյշ Յակոբեան իր ողջոյնի խօսքին մէջ.

«Ողջունում եմ «Նոր Ջուղայի օրեր» ծրագրի բոլոր մասնակիցներին: Հպարտութիւն է ինձ համար Մայր հայրենիքում` գիտութեան այս կաճառում խօսել մի կենսունակ համայնքի մասին, ինչպիսին Նոր Ջուղան  է, որի անուանումն արդէն յուշում է, որ գործ ունենք դարեր շարունակ հայապահպանութեան բացառիկ կառուցակարգեր մշակած, հայն ու հայեցին անաղարտ պահած մի հզօր  եւ ինքնահաստատուած համայնքի հետ: Դեռ Պարսից շահ Ապասը հայ արհեստաւորների ու վաճառականների միջոցով իր երկիրը շէնացնելու նպատակով աւելի քան 300 հազար հայի Հայաստանից ստիպեց տեղափոխել Պարսկաստան, ովքեր Սպահանի մօտ հիմնեցին Նոր Ջուղա քաղաքը: Օգտուելով դաւանանքի իրեն տուած ազատութիւնից` նորջուղայեցին իր համայնքային կեանքի կազմակերպումը սկսեց եկեղեցիների եւ դպրոցների հիմնադրմամբ` առաջնորդուելով այն գիտակցութեամբ, որ հաւատի ու կրթութեան իւրօրինակ այդ դարբնոցները հայ ազգային կեանքի, հայկականութեան յարատեւութեան կարեւոր հիմնասիւներից են: «Նոր Ջուղայի օրեր» ծրագրի իրականացումն առիթ է եւս մէկ անգամ նշանաւորելու Նոր Ջուղան` որպէս ազգային մշակոյթի պահպանման կարեւորագոյն կենտրոն: Հայ մշակոյթի եւ գրչարուեստի պատմութեան մէջ Ջուղան կը մնայ որպէս նշանաւոր գանձանակ` շնորհիւ Սուրբ Ամենափրկիչ վանքի, Սուրբ Սարգիս, Սուրբ Աստուածածին, Սուրբ Գէորգ, Սուրբ Յովհաննէս եկեղեցիների հովանու ներքոյ մանրանկարուած ու բազմացուած բազմաթիւ ձեռագրերի: Ցաւօք, այստեղ գրչագրուած ձեռագրերից քիչ բան է հասել մեր օրերը: Մենք այսօր ականատես ենք հազուագիւտ ձեռագրերի, հնատիպ գրքերի, որոնք հայազգի նուիրեալների շնորհիւ ոչնչացումից փրկուել ու հանգրուանել են Մատենադարանում: Օգտուելով առիթից` շնորհակալութիւն եմ յայտնում մեր սիրելի Աւոյին` մեծ բարերարին, ով գիտակցելով դրանց կարեւորութիւնն ու պատմական նշանակութիւնը, իր անմնացորդ ջանքերի շնորհիւ ձեռագրեր ու արժէքաւոր շատ գրքեր հասցրեց Հայրենիք` հարստացնելով Հայաստանի թանգարաններն ու գրադարանները:  Իրապէս, բացառիկ է հայերի դերը  Նոր Ջուղայի ազգային, հոգեւոր-մշակութային կեանքի զարգացման գործում: Դարեր շարունակ Նոր Ջուղայում կենտրոնացած բազմաթիւ ոսկերիչների, գորգագործների, մանրանկարիչների, ընդհանրապէս արուեստասէր հայի շնորհիւ մանրանկարչութիւնն  ու որմնանկարչութիւնը դարձաւ Նոր Ջուղայի հայկական մշակոյթի ինքնատիպ դրսեւորումներից մէկը: Մասնագէտները կը վկայեն, որ որմնակարչութեան բացառիկ գոհարներից են Սուրբ Ամենափրկիչ վանքի որմնակարները: Վստահ եմ, որ Սուրբ Ամենափրկիչ վանքի եւ նրա հոգեւոր հայրերի դերակատարութիւնը հայ համայնքի կեանքում եւ համաշխարհային մշակոյթի հարստացման գործում ըստ արժանուոյն գնահատելու եւ ներկայացնելու համար դեռ շատ ուսումնասիրողների կարիք կը լինի…

 Նոր Ջուղայում հայերն իրենց կենսակերպով հարստացրեցին տեղի հոգեւոր ու մշակութային կեանքը: Համայնքի նկարագրի բացառիկութիւնը ձեւաւորուեց ջուղայեցու դարաւոր կենսակերպի, կենցաղային եւ  հոգեւոր  ապրելաձեւի դրսեւորումների  արդիւնքում: Դեռ 1638 թ. իրենց ջանքերով նրանք ստեղծեցին տպարան` Աստուածաշնչի հրատարակման նպատակով, որը, դժբախտաբար, կիսատ մնաց: Այստեղ ցուցադրուող հնատիպ գրքերի մի մասն էլ  հրատարակուեց ինքնաշէն այդ տպարանում: Արտագաղթի ժամանակ սովորաբար մարդիկ իրենց հետ վերցնում են առաջին անհրաժեշտութեան իրերն ու հարստութիւնը, իսկ նորջուղայեցին  18-րդ դարի արտագաղթի ժամանակ իր հետ Հնդկաստան` նախ` Մադրաս, ապա` Կալկաթա տարաւ  հայկական տպագրութիւնը:  Թեհրանում, Սպահանում, Թաւրիզում հայ համայնքի կառուցած եկեղեցիները ժամանակային առումով դարձան իրանահայութեան պատմութեան ողջ ընթացքի անաչառ վաւերագրերը եւ հռչակուեցին որպէս ազգային ինքնութեան եւ հայապահպանութեան գլխաւոր յենարան` իրենց շուրջ համախմբելով  կուսակցութիւններին, հասարակական, բարեսիրական եւ մշակութային կազմակերպութիւններին:  Նոր Ջուղայի հոգեւոր ու աշխարհիկ կառոյցների նուիրեալների ահռելի ջանքերի շնորհիւ մեզ է հասել այս բացառիկ ազգային հարստութիւնը: Մեզ` ժամանակակիցներիս, մնում է պահպանել, հարստացնել, փոխանցել, տարածել ու հանրահռչակել համամարդկային այդ արժէքները, որոնց մի մասնիկն այսօր ցուցադրուած է այստեղ, մի զգալի մասն էլ կը ներկայացուի մեր յետագայ միջոցառումների ընթացքում: Սրբազա´ն հայր, կառոյցի պատասխանատունե´ր, փառք ու պատիւ ձեզ, որ, յաղթահարելով բազում դժուարութիւններ, արժանապատուօրէն շարունակում էք կեանքի կոչել նոր ազգանպաստ ծրագրեր` առաջնորդուելով Նոր Ջուղայի բազմաթիւ ազգային գործիչների անանձնական կեանքի օրինակներով: Ահա թէ ինչպէս է այսօր հանրահռչակւում եւ զարգանում Նոր Ջուղան` վայելելով իր երբեմնի փառքը: Տեղին է վերստին հաստատել, որ մեր պատմութեան ամենափառաւոր էջերը գրուել են հայոց հոգեւոր ու աշխարհիկ իշխանութիւնների համատեղ գործակցութեամբ, որ Հայոց Եկեղեցու եւ հայ ժողովրդի պատմութիւններն այնպէս սերտօրէն են միահիւսուած, որ առանձին-առանձին վերցրած այն անընկալելի է:  Ուրախ եմ, որ այսօր եւս Նոր Ջուղայի հոգեւոր ու աշխարհիկ կառոյցները թեւ թեւի տուած գործակցում են` ձեւաւորելով Նոր Ջուղայի նորօրեայ պատմութիւնը: Նրանք Հայրենի պետութեան աջակիցն են ու զօրաւիգը` պահպանելով ազգային նկարագիրն ու վաւերացնելով հայ ինքնութիւնը: Մնում է մեզ պահպանել, հարստացնել ու փոխանցել սերունդներին այն, ինչ ունենք այսօր, ինչով հպարտանում ենք ու ներկայանում օտարներին, ինչը համարում ենք ազգային եւ համամարդկային հարուստ ժառանգութիւն»:

Նախարարի ողջոյնի խօսքը ձեռք կը բերէ  ծրագրային արժէք, որովհետեւ այստեղ ինչպէս պատմական հայեացքը առկայ է, այնպէս ալ գնահատականները: Ուրեմն, Նոր Ջուղայի օրերը դեռ կ’արձագանքեն մեր յիշողութիւններուն մէջ եւ նոր դուռ կը բանան մեր սերտակցման, Հայրենիք-Սփիւռք կապերու ամրապնդման համար:

Լեւոն Մութաֆեան