Թուրքիայում լույս տեսնող «Ակոս» պարբերականը զրուցել է կանադահայ դերասանուհի Արսինե Խանջյանի հետ  Թորքիայում ապրող հայերի ու մնացած սփյուռքի տարբերությունների, հայոց ցեղասպանության 100-րդ տարելիցի նշանակության ու Թուրքիայում պատմության ժխտման պատճառների մասին: Ներկայացնում է  armeniangenocide100.org-ը:

–Նշել եք, որ ամեն անգամ Թուրքիա ժամանելիս լարվածություն եք զգում, այսանգամ նույնպե՞ս այդպես է:   

Ամեն այցս Թուրքիա զուգորդվում է շատ ազդեցիկ մի զգացումով: Արդեն հինգերորդ անգամ եմ  ժամանում Թուրքիա, իսկ Ստամբուլ՝ երրորդ: Առաջին այցս պլանավորված չէր. երբևէ չեմ պատկերացրել, որ կհայտնվեմ այստեղ: Ես հեռու էի մնում Թուրքիայից, որովհետև կարծում էի, որ շնչահեղձ կլինեմ այստեղ և չեմ կարողանա արտահայտվել: Երրորդ այցս ամենազգացմունքայինն էր: «Անատոլիայի մշակույթ»-ի կազմակերպած «Նվաճելով սարը» գիտաժողովի ընթացքում Ֆեթիյե Չեթինի հետ խոսում էինք մեր հայկական ինքնությունների մասին: Ինձ համար դա շատ կարևոր էր, քանի որ առաջին անգամ էի հանդիպում «թուրքի», որն իր կամքով կասկածի տակ էր դնում իր «թրքությունը»: Առավոտյան արթնանալիս թուրքերը չեն կասկածում իրենց «թուրք» լինելու վրա: Սակայն ելնելով երկրի պատմությունից՝ մարդիկ առնվազն մեկ անգամ պետք է մտածեն այս հարցի շուրջ: Ես քաջատեղյակ եմ, որ ինքնությունը կասկածի տակ դնելը և «անծանոթ վայրեր» գնալը անհարմար և բարդ գործողություն է: Մարդկանց մեծ մասը չի ցանկանում անել դա և լքել իրենց հարմարավետության գոտին: Չնայած, ես տեսա, որ հնարավոր է անցել պետության կողմից հաստատած «թրքության» սահմանները:

–Ձեր առաջին այցից հետո ի՞նչն է փոխվել «թուրք» հասկացության մեջ:

Այստեղ ես հնարավորություն ունեմ խոսելու թուրքերի հետ անձնական հարթակում և հասկանում եմ՝ ինչու է թուրք հասարակությունն այսպես արտահայտվում Ցեղասպանության մասին: Հասկացա, որ թուրքերը չգիտեն իրենց պատմությունը: Այստեղ ընդունված պատմությունը սահմանվում է Ցեղասպանության ժխտմամբ, մարդիկ կտրված են այն իմանալուց: Այդ պատճառով թուրքերը շփոթվում են Հայոց ցեղասպանության հարցին բախվելիս: Այժմ ես հասկանում եմ, որ բավականին բարդ է, երբ քեզ մեղադրում են մի այնպիսի անցյալում, որը դու այլ կերպ ես պատկերացնում, և փաստացի չունես այդ անցյալի մասին ամենաանհրաժեշտ տեղեկությունը:

-Ինչպե՞ս եք տեսնում Թուրքիայի հայերին Սփյուռքից: Արդյո՞ք տարբերվում էպատկերը, երբ Դուք այստեղ՝ Թուրքիայում եք: 

Ես մեծացել եմ՝ գիտակցելով, որ Թուրքիայի հայերից շատ բան ակնկալել պետք չէ: Սփյուռքը տեղյակ է, որ Թուրքիայի հայերն ապրում են վախի մթնոլորտում: Նրանք վախենում են անել Թուրքիայում այն, ինչ մենք կարող ենք անել Սփյուռքում, նրանց ձեռքերը կապված են, մարդիկ ճնշման տակ են: Տեղի հայերը պետք է հանգիստ փոքրամասնություն կազմեն: Այնուամենայնիվ, վերջին անգամ գալով Թուրքիա 2013 թվականին և մասնակցելով Ապրիլի 24-ի միջոցառումներին՝ ես հասկացա մի բան, որի մասին ես նույնիսկ չէի մտածել: Երբ մենք հաշվում ենք այն ամենը, ինչը կորցրել ենք 1915 թվականից հետո, մենք մոռանում ենք հաշվի առնել մի շատ կարևոր բան, այն է կապը Թուրքիայի հայերի հետ: Չնայած մենք կորցրել ենք մեր ժառանգությունը, մեր ժողովրդին, մեր լեզուն, մշակույթը և մեր պատկանելիության  զգացումը, մենք կարող էինք հաստատել և պահպանել մեր կապերը Թուրքիայում մնացած մարդկանց հետ: Մենք գիտեինք, որ Ստամբուլում հայեր կան: Վերջին այցիս ժամանակ  սկսեցի հասկանալ՝ ինչ է նշանակում հայ լինել Ստամբուլի պես խոշոր քաղաքում և Թուրքիայում: Երբեք չեմ կարող ասել, որ հասկանում եմ ամբողջությամբ, բայց գոնե սկսում եմ հասկանալ:

–Ո՞րն է, ըստ Ձեզ, Սփյուռքի և Թուրքիայի հայերի հիմնական տարբերությունը:

Մեր միջև «ճեղք» կա: Սփյուռքը չի կարող հասկանալ ստամբուլյան լռությունը, մինչդեռ Ստամբուլի հայերը չեն կարող հասկանալ՝ ինչու ենք մենք այսքան շատ ջանք ներդնում այս ամենի մեջ: Ես վստահ չեմ, որ այն ինչ մենք արել ենք Սփյուռքում որևէ ազդեցություն է թողել այստեղի հայերի կյանքում: Բայց մենք, իհարկե, հրահրում ենք վախի գործոնը:–Ստացվում է, որ Սփյուռքն ընդհանրապես չի՞ վախենում:Սփյուռքը ձևավորվել է մի կերպ ողջ մնացած մարդկանց մոխիրներից: Այն կանայք և երեխաները, որոնք ինչ-որ կերպ հաջողացրել էին հասնել Մերձավոր Արևելք, հիմնել էին Սփյուռքը մահացածների և զոհվածների մոխիրներից: Նրանք հաղթահարել են վախի գործոնը. այդ պահից ի վեր վախը մեզ համար որևէ նշանակություն չունի: Մենք պետք է աշխատեինք մեր գոյատևման վրա: Եվ դրա համար մարդ պետք է հավատար, որ բավականաչափ ուժեղ է անելու ցանկացած բան, նույնիսկ եթե բավականաչափ ուժեղ չէր: Լիբանանի մանկատներից մեկում հայտնված 5-ամյա պապիկս ուժեղ երեխա չէր: Երեխա, որն իր ձեռքերում տանում էր հոր կտրած գլուխը: Նա ուժեղ երեխա չէր: Բայց նա բարոյական ուժեղ նկարագիր ուներ: Մենք վերապրեցինք վախը, եկել է մեր ուժեղ լինելու ժամանակը: Սփյուռքում քաջությունը սերնդեսերունդ փոխանցվող հասկացություն է, իսկ վախն անընդունելի է:

– Սփյուռքի անվախության դատողությունը Ստամբուլում լարվածություն էառաջացնում: Մարդիկ կարծում են, որ պատասխան են տալու այն ամենիհամար, ինչ անում է Սփյուռքը…

Այո: Ֆեթիյե Չեթինի հետ մասնակցած գիտաժողովի ընթացքում հնչեց հայ հանդիսատեսի մեկնաբանություն՝ «Սփյուռքում դուք անում եք այդ ամենը, և ամեն անգամ, երբ դուք որևէ բան եք կազմակերպում, մենք ենք վճարում դրա դիմաց»: Ես անմիջապես վիրավորվեցի, հատկապես, որ մեկնաբանություն անողը հայ էր: Բայց ժամանակի ընթացքում սկսել եմ հասկացալ, որ դա էր Թուրքիայի հայերի իրականությունը՝ փորձել չլինել չափազանց հնչեղ և չխախտել կյանքի հավասարակշռությունն ու ներդաշնակությունը: Իսկ Սփյուռքն անում է  այն ամենը, ինչ պետք է աներ: Եթե Թուրքիայի հայերը պետք է հանգիստ և լուռ լինեն կյանքի ներդաշնակությունն ապահովելու համար, ապա մեզ համար ապրելու և գոյատևելու միջոցը մեր գոյության մասին ասելն է: Հակառակ դեպքում մենք կանհետանանք: Բայց մենք չենք ուզում անհետանալ Սփյուռքում, մենք չունենք այդ իրավունքը, որովհետև մենք ենք փրկվածները:

–Այնուամենայնիվ, մի՞թե Դուք երբեք չեք վախենում:

Ես մի պատմություն կպատմեմ  այն ժամանակվա մասին, երբ պատրաստվում էինք սկսել «Արարատ»-ի նկարահանումները: Մենք մի նամակ էինք ստացել Թուրք-կանադական մշակութային ասոցիացիայից: Այն Կանադայում գործող բազմաթիվ կազմակերպություններից մեկն էր: Երբ նրանք տեղեկացել էին  «Արարատ» նախագծի մասին, նամակ էին ուղարկել՝ խնդրելով կարդալ սցենարը: Չլսված մի բան է: Նախագծի վրա աշխատողներից և ֆինանսավորող կազմակերպություններից բացի ոչ ոք նման բան չէր խնդրել: Սկզբում Ատոմն արհամարհում էր նրանց, սակայն համառություններից հետո ես հորդորել էի Ատոմին հանդիպելու նրանց հետ: Այդպես էլ արել էինք: Կազմակերպության նախագահն ասում էր, որ նրանց համար շատ կարևոր էր իմանալ սցենարը, որպեսզի մենք չխեղաթյուրենք պատմությունը:Ատոմն ասել է նրանց, որ կինոռեժիսոր է և որ մինչ այդ էլ է ֆիլմեր նկարահանել: Ապա հավելել է. «Ես ձեզ վիրավորելու պատճառ չունեմ: Այս երկրում ես ունեմ խոսքի ազատություն և չունեմ որևէ մեկի հավանության կարիքը»: Նախագահը, հասկանալով, որ մենք չենք պատրաստվում տրամադրել նրանց սցենարը կարդալու և հաստատելու համար, հորդորել է մեզ չմոռանալ Թուրքիայում ապրող հայերի մասին, և սցենարը չկարդալու և չհաստատելու դեպքում նա չի կարող երաշխավորել, որ Թուրքիան կպաշտպանի այդ հայերին, եթե ֆիլմը հիասթափություն և լարվածություն առաջացնի երկրում: Այժմ կարող եք պատկերացնել մեզ՝ սփյուռքահայերիս, նստած այնտեղ, և մեզ ասում են, որ այդ քայլին դիմելու դեպքում  Թուրքիայի հայերին կարող է որևէ բան պատահել:Բայց մենք որոշում ենք կայացրել, որ ցույց չենք տալու նրան սցենարը և առաջ ենք տանելու նախագիծը՝ ի դեմս այդ վտանգի, որովհետև ես չեմ ընդունում, որ որևէ մեկը կարող է վախեցնել ինձ: Արդյո՞ք մենք սխալ կամ ճիշտ ենք վարել: Դա չէ հարցը: Մենք արել ենք այն, ինչ պետք է անեինք:

–Ինչպե՞ս եք տեսնում հայերի հետհարյուրամյա շրջանը:

Մենք նշում ենք 100-րդ տարելիցը պատմությունը կենդանի պահելու համար: Նույնը կանենք, երբ գա 101-րդ տարելիցը. շարունակելու ենք աշխատել: 100-րդ տարելիցը պարզապես ակնարկ է, որովհետև մարդիկ ընկալում են պատմությունն ըստ տասնամյակների կամ դարերի: Այժմ մենք վերջապես հանգել ենք մի կետի, երբ Թուրքիայում կարող ենք շփվել քաղաքացիական հասարակության հետ: 50 տարի առաջ մահացու իրավիճակ էր տիրում, ոչ ոք չէր խոսում Ցեղասպանության մասին: Չկար անգամ հերքում կամ մերժում, այն պարզապես գոյություն չուներ: Այլևս այդպես չէ: Այդ է պատճառը, որ ես կարևոր եմ համարում հիշատակումները:

–Քննադատություններից մեկի համաձայն՝ «Սպի» ֆիլմին չհաջողվեց հաղորդել բավարարը Ցեղասպանության մասին: Ինչպիսի՞ ֆիլմ կարող է գոհացնել հայհանդիսատեսին:

Թվում է՝ անհնար է գոհացնել հայ հանդիսատեսի ակնկալիքները Ցեղասպանության մասին ցանկացած ֆիլմով: Եղեռնին վերաբերող լռությունն այնքան երկար է տևել, և այդ մասին խոսելու անկարողությունն այնպիսի մի կետի է հասել, որ հայ հանդիսատեսն ինքն էլ չգիտի՝ ինչ է ուզում տեսնել կինոթատրոնում: Հայերն ուզում են Ցեղասպանության մասին այնպիսի կինոնկար, որը կպատմի ամեն ինչ, սակայն նրանք էլ չգիտեն այդ ամեն ինչը: Նույնիսկ եթե Սփիլբերգը ֆիլմ նկարահաներ Հայոց ցեղասպանության մասին, այն «Շինդլերի ցուցակը» չէր լինի: Հոլոքոսթի մասին պատմությունները պատմվել են նրանից շատ չանցած: Հրեաները չունեին այդ ամենը պատկերող ֆիլմի կարիքը, որովհետև պատմությունն ամեն դեպքում պատմվում էր: Մարդիկ չէին կուտակում ակնկալիքներ և վրդովմունքներ մի բանի համար, ինչը չէր ներկայացվում: Հայերը չեն անցել այն բնական ընթացքը, որում մենք կարող էինք պատմել մեր պատմությունները տարբեր տեսանկյուններից: Իսկ այժմ փնտրում ենք Ցեղասպանության մասին ֆիլմ, որը կներառեր այդ բոլոր պատմությունները: Սա մի անլուծելի խնդիր է: Ցեղասպանության մասին ֆիլմ նկարահանող ցանկացած ռեժիսոր պետք է դա հաշվի առնի: