Մարտին Սեթյանը Ուզբեկստանի հայկական համայնքի մշակութային կենտրոնի ղեկավարն է, ծնունդով վարդենիսցի, որը Տաշքենդ է գնացել 1982 թվականին և  մինչև օրս ապրում է այնտեղ: Մասնագիտությամբ մարզիկ-մարզիչ է, ավարտել է ֆիզիկական կուլտուրայի հայկական պետական ինստիտուտ: Նա Տաշքենդ վերադառնալուց առաջ հյուրընկալվեց Սփյուռքի նախարարությունում, որտեղ էլ կայացավ մեր զրույցը:

-Պարո´ն Սեթյան, Ուզբեկստանի հայկական համայնքը մի քանի դարի պատմություն ունի: Գիտենք, որ հայերը հատկապես Սամարղանդում հաստատվել են շատ վաղուց, իսկ Աբդուլ  Համիդի առաջին կոտորածներից հետո մեծ թվով հայեր բնակություն են հաստատել Տաշքենդում: Ինչպիսի՞ն է այսօր համայնքը, որքա՞ն է այդ երկրում ապրող հայերի թիվը: 

-Այո´, միանգամայն ճիշտ եք, որ հայերն Ուզբեկստանում վաղուց են ապրում և յուրովի ձուլվել են տեղացիներին՝ ձևավորելով մշակութային, կենցաղային միասնություն: 20-րդ դարասկզբին է եղել հայերի մեծ հոսք դեպի Ուզբեկստան, որը համարվել է ռուսական գավառներից մեկը, այստեղ կյանքն ավելի էժան է եղել; Բնակչության մի ստվար հատվածը ներկայացրել է Արևմտյան Հայաստանը՝ Բիթլիսը, Մուշը, Վանը… 1920-30-ական թվականներին ուզբեկներն այս երկրում շատ ավելի քիչ են եղել, քան ռուսներն ու հայերը: Այսօր Ուզբեկստանում ապրող հայերի թիվը մոտ 80 հազար է, որից 30 հազարն ապրում է մայրաքաղաք Տաշքենդում: Տաշքենդն Արևելքի ամենածաղկուն քաղաքներից մեկն է, ուստի հաճելի է, որ հայերն այստեղ ներկայացված են, ունեն իրենց ընկերությունները, ներկայությունը արդյունաբերության, գիտության, առևտրի մեջ:

– Հայերի որոշակի հոսք նկատվեց 1990-ականներից հետո, երբ Սպիտակի երկրաշարժի, ղարաբաղյան պատերազմի հետևանքով շատերը հեռացան Հայաստանից ու Արցախից, որոնց մի մասն էլ բնակություն հաստատեց Ուզբեկստանում: Ինչպիսի՞ն են արդեն ձևավորված ուզբեկական ավանդական սփյուռքի և այնտեղ նոր բնակություն հաստատածների փոխհարաբերությունները:

-Ավանդական գաղթօջախը վաղուց ապրում էր իր կյանքով, իր սովորություններով և խնդիրներով: Անշուշտ, առկա էր ձուլումը, որովհետև խառնամուսնությունների հետևանքով ոմանք հեռացել էին հայկականությունից, ազգային արմատներից: Խորհրդային իշխանության տարիներին չէին ստեղծվել պայմաններ ազգային փոքրամասնությունների ինքնությունը պահպանելու համար: Ես նկատի ունեմ հատկապես հետպատերազմյան տարիները, երբ ինտերնացիոնալիզմի դրոշի ներքո յուրատեսակ արշավանք էր իրականացվում ազգային հանրապետություններում ապրող փոքրամասնությունների նկատմամբ: Բոլոր հայերը պարտավոր էին սովորել ռուսական դպրոցներում՝ երբևէ չառնչվելով մայրենի լեզվի հետ դպրոցում: Այլևս չեմ խոսում հայոց պատմության ուսումնառության մասին: Գոյություն չունեին ազգային մշակութային օջախներ: Այս ամենն իրենց հետքը թողել էին տեղացի մեր հայրենակիցների կենսակերպի, հոգեբանության, լեզվամտածողության վրա: 1990-ականներից հետո եկածներն իրենց հետ բերեցին շեշտված հայկականություն, ինչն էլ առիթ տվեց, որ առաջին շրջանի դիմակայությունը հաղթահարվի, սերտանան կապերը տեղացիների և եկվորների միջև, քանի որ բոլորի համար միասնականն ու անփոխարինելին ազգային պատկանելությունն է, հոգեկերտվածքը:

–1930-ական թվականներին Տաշքենդում, Սամարղանդում գործել են հայկական մշակութային օջախներ, Սամարղանդում եղել է հայկական ակումբ, իսկ Տաշքենդում գործել է հայկական պետական թատրոն, որը կրել է Հովհաննես Աբելյանի անունը: Այդ թատրոնը ղեկավարել է ՀԽՍՀ ժողովրդական արտիստ Լևոն Աբրահամյանը: Չունե՞ք նպատակներ այսօր վերականգնելու նախկին մշակութային օջախները, ձևավորելու որոշակի կապ 20-րդ դարասկզբի մշակութային ավանդույթների և այսօրվա միջև:

-Ուսումնասիրել ենք և գիտենք մեր համայնքի պատմությունը: Անկեղծ ասած՝ պետական թատրոնի գոյության մասին չգիտեի, սակայն մենք էլ ստեղծել ենք մեր օջախները, պարային խմբերը, որոնք մասնակցում են համաուզբեկական միջոցառումներին, փառատոներին, գրավում առաջնակարգ տեղեր տարբեր մրցույթներում: Մեր համայնքը շատ ակտիվ մասնակցություն ունեցավ ԽՍՀՄ ժողովրդական արտիստ, ուզբեկական բալետի հիմնադիր Թամարա Խանում Պետրոսյանի ծննդյան 100-ամյակին նվիրված համապետական միջոցառումներին, այժմ աշխատանքներ ենք տանում, որպեսզի նշվի հայկական կինոյի հիմնադիր Համո Բեկնազարյանի հոբելյանը, քանի որ նա նույնպես տաշքենդցի է: Ուզբեկական մշակույթի և գիտության մեջ քիչ չեն հայ նշանավորները, հետևաբար այսօր կամենում ենք մեր երիտասարդության շրջանում աշխատանքներ տանել՝ նրանց արածը հանրահռչակելու ուղղությամբ: Գուցե առաջիկայում աշխատանքներ տանենք, որպեսզի առավել շատ լինեն մեր գեղարվեստական ինքնագործունեության խմբերը, քանի որ դրանք էլ դեպի մայրենին տանող միջոցներ են, հայկականությունը պահելուն միտված քայլեր: Երբեմն մենք էլ քաջատեղյակ չենք համայնքի համակողմանի պատմությանը, ուստի հիմա ունենք դժվարություններ, սակայն համոզված եմ, որ կհաղթահարենք, կկարողանանք հայերի ներկայությունը Ուզբեկստանում դարձնել խորքային ուսումնասիրության նյութ:

–Վաղուց հաստատված ճշմարտություն է, որ հայ մարդը ցանկացած երկրում իր գոյության առագաստը պարզում է դպրոցով և եկեղեցիով: Տեղյակ եմ, որ ունեք կիրակնօրյա դպրոց, երկու եկեղեցի Ուզբեկստանում: Արդյո՞ք կիրակնօրյա դպրոցն ու եկեղեցին բավական են հայ մնալու, հայկականությունը շեշտելու համար:

– Մեր կիրակնօրյա դպրոցը լուրջ հաջողություններ է գրանցել, դպրոցական մրցույթներում միշտ հաղթող ճանաչվել: Չէի ուզենա գույնզգույն ներկայացնել ամեն ինչ, որովհետև ունենք խնդիրներ և մտահոգություններ: Մեր կրոնական համայնքը նոր է կազմավորվում, որովհետև շատերն էին հեռացել եկեղեցուց, հատկապես տեղացի հայերը չգիտեին, թե ինչ է հայկական եկեղեցին, կիրակնօրյա դպրոցն էլ նորություն է: Շատերը չէ, որ խանդավառությամբ են գալիս դպրոցի պարապմունքներին, քանի որ առավել դյուրին է խոսել ռուսերեն, գրել ու կարդալ ռուսերեն, մանավանդ որ ռուսերենն է շփման լեզուն, բայց չենք հուսահատվում և մեծ ջանքեր ենք գործադրում: Այսօր տեղաշարժեր կան, կան ձեռքբերումներ: Կիրակնօրյա դպրոցին զուգահեռ՝ գործում են «Ուրարտու» պարախումբը, «Արվեստ» ստուդիան, որոնք նույնպես լծված են հայկականության պահպանման գործին: Մենք  բազմաթիվ անգամ դիմել ենք ԿԳՆ-ին, խնդրելով, որ մեր համայնքին ուղարկեն հայոց լեզվի եւ գրականության դասագրքեր, որոնք նախատեսված են ռուսալեզու հայերի համար: Դա բավականին կհեշտացնի մայրենի լեզվի ուսուցումը: Ունենք «Դեպի ապագա» հանդեսը, որը լույս է տեսնում հիմնականում ռուսերեն լեզվով՝ զետեղելով նաև հայերեն հոդվածներ: Բայց դա դեռ քիչ է: Մենք կցանկանայինք, որ ՀՀ իշխանությունները ավելի շատ ուշադրություն դարձնեին հայկական համայնքներին ոչ միայն պաշտոնական, այլեւ ոչ պաշտոնական ձեւաչափով: Մենք ուզում ենք զգալ հայրենիքի ջերմությունը, դա առավել անհրաժեշտ է երիտասարդ սերնդին: Այս սերունդն այսօր կանգնած է ուծացման վտանգի առջև, երիտասարդների 60 տոկոսը հայերեն չի խոսում: Իմ երեխաները, որոնք ունեն բարձրագույն կրթություն, տանը հայերեն են խոսում, սակայն դրսում, երիտասարդական ակումբներում խոսում են ռուսերեն: Սա մտահոգություն է: Հիմա մենք ուզում ենք, որ մեզ զորավիգ լինի նաև Սփյուռքի նախարարությունը:

– Իսկ այսօր դուք զգու՞մ եք Սփյուռքի նախարարության շնչառությունը ձեր թիկունքում:

-Եթե չզգայի, հիմա այստեղ չէի գտնվի: Ես եկել եմ, որպեսզի Սփյուռքի նախարարին խնդրեմ՝ աջակցի մեր խնդիրների լուծմանը: Ուզբեկստանում չկա ՀՀ դեսպանատուն, չկա անգամ հյուպատոսություն, չկա ուղիղ չվերթ: Շատ ենք ուզում, որ Սփյուռքի նախարարությունը միջնորդի ՀՀ իշխանությունների առջև՝ Տաշքենդում ունենալու դեսպանատուն կամ հյուպատոսություն: Այդ կառույցներն առավել կամրապնդեն կապը Հայաստանի հետ, մեզ հնարավորություն կտան Ուզբեկստանում ապրելու այն գիտակցությամբ, որ մեզ հետ է մեր պետությունը, որ մեր խնդիրներին ականջալուր մարդիկ կան: Ուզբեկստանը որոշակիորեն մահմեդական երկիր է՝ սերտակցված մահմեդական աշխարհի մյուս երկրներին, որոնցից ոչ բոլորն են վարում այնպիսի քաղաքականություն, որը մոտ լինի մեզ, հնարավորություն տա մեր համայնքին էլ մասնակցել համահայկական նախաձեռնություններին: Եկող տարի նշվելու է Ցեղասպանության 100-ամյակը: Ուզբեկստանն իր շահերն ունի տարածաշրջանում, հետևաբար մեզ համար հեշտ չի լինելու: Բայց երբ մեր կողքին լինի դեսպանատունը, մենք կկարողանանք ակտիվ աշխատանքներ իրականացնել, նաև նպաստել Ցեղասպանության ճանաչման գործընթացներին: Ի վերջո, դեսպանատունը Հայաստանի հետ կապող այն կամուրջն է, որը հնարավորություն կտա շատերին մտածելու ներգաղթի մասին, վերադառնալու Հայաստան:

–Թու´յլ տվեք շնորհակալություն հայտնել Ձեզ զրույցի համար և մաղթել, որ ցանկություններն իրականություն դառնան: Լիահույս եղեք, Հայաստանը, Սփյուռքի նախարարությունը երբեք չեն անտեսում աշխարհի տարբեր երկրներում սփռված մեր համայնքներին: Պարզապես ամեն ինչի համար ժամանակ է պետք:

– Ես էլ իմ շնորհակալությունն եմ հայտնում: Կարծում եմ, որ կհամագործակցենք:

Զրույցը՝ Լևոն Մութաֆյանի