Ներթուրքական հարթության վրա արձանագրվող մագլցումների քաղաքական մեկնաբանությունը պարզ չէ, չասելու համար, որ բավական բարդ է: Հարցը, իհարկե, վերաբերում է «մեծ կաշառք» գործողության շարժառիթին, ապրող հոլովույթին, «մեծ կաշառքի» եւ «Գեզի այգու» առաջացրած մակընթացությունների տարբերություններին, տեղ-տեղ նրանց հետապնդած նպատակների համատեղմանը եւ շատ ավելի՝ նրանց ուղղակի հակասությանը:

Մեծ հարցականներ է ստեղծում ինքը՝ Ֆեթհուլլահ Գյուլենը: Նա իսլամական վարչակարգի հոգեւոր աղբյուրն է, միաժամանակ՝ աշխարհիկ կարգերի լուռ եւ երբեմն ուղղակի աջակցությունը վայելողը: Թուրքական օրվա վարչակարգից փախուստ տված, սակայն հեռակառավարումով Թուրքիայի նկատառելի գերատեսչություններ ղեկավարողը: Վարչակարգի խորքային հանգամանքը ունեցած լինելու համոզումը սփռողը եւ ուժային կառույցների կողմից մերթ ընդունելի եւ մերթ մերժելի նկատվողը: Վարչակարգի ամբողջական իսլամականացման ջատագովը եւ Արեւմուտքում հսկայական կառույցների եւ առեւտրական ընկերությունների սեփականատերը:

Հակասական այս երեւույթները  ինքնին առաջնորդում են «մեծ կաշառքի» հսկայածավալ գործողությունների շարքի ձեռնարկման եւ դրա հետ կապված զարգացման երեւույթների տարատեսակ մեկնաբանությունների մասին:

Նախ փորձենք ճշտել, թե ինչ ժամանակահատվածի զուգադիպեց «մեծ կաշառքի» ձեռնարկումը: Գյուլենի շարժման կողմից լուրջ նախահարձակումը սկսվել է այն պահին, երբ իշխող կուսակցության շարքից դուրս է եկել Հաքան Շուքուրը: Նա հայտարարել էր, որ անընդունելի է նկատում Ֆեթհուլլահ Գյուլենին ուղղված իր կուսակիցների վիրավորանքները եւ դուրս կգա կուսակցությունից: Հենց այս հրաժարականին էլ հաջորդեցին դեկտեմբերի 17-ին սկսված «մեծ կաշառք» գործողությունները, որոնք ամբողջ աշխարհի հայացքը սեւեռեցին Թուրքիայի վրա:

Վիրավորանք էր հասցվել Գյուլենին, երբ Էրդողանի գլխավորած «Արդարություն եւ զարգացում» կուսակցությունը որոշում էր կայացրել փակել Գյուլենի շարժման հատուկ դպրոցները: Այնուհետեւ՝ բացահայտումներ, գայթակղություններ, հարցապնդումներ, փախուստներ եւ մեծածավալ գայթակղության դիմաց ստեղծված իրավիճակի բոլոր երեւույթների պարզում:

Իսլամականության եւ ժողովրդավարության համակարգման խորհրդանիշի հռչակ վայելող Ֆեթհուլլահ Գյուլենի վառած կանաչ լույսի պահը հետեւյալ երեւութական տրամաբանությունը ունի: Գյուլենը տիրապետում էր Էրդողանի գլխավորած կառավարության բոլոր ներքին ծալքերին: Այդ տեղեկությունների բացահայտումը սպասում էր հարմար պահի: Այդ պահը առերեւույթ իր հովանավորած կրոնական դպրոցները փակելու Էրդողանի կայացրած որոշումն էր: Այլապես կարելի էր հանգիստ դիտել կաշառքի եւ Գյուլենի շարժման համաժամանակյա զարգացումները:

Արեւմուտքի բարիքներն  ու շնորհները վայելող իսլամական այս առաջնորդը հավանաբար միայն ներթուրքական ներշնչումներ չուներ՝ Էրդողանի հեղինակությունը հարվածելու: Միացյալ Նահանգներից թուրքական քաղաքական եւ տնտեսական դաշտի վրա ազդեցության գործոններ բանեցող այս իսլամական առաջնորդի առած քայլը  Թուրքիայի նախագահության գլխավոր թեկնածուի դեպի նախագահական պալատ տանող ճամփան հստակորեն նեղացնում է:

Բնապահպանական, գաղափարախոսական, կարծիքի ազատության առաջադրանքներով ծայր առած շարժման զանգվածայնացումը եւ հիմա էլ՝ կաշառազերծման կարգախոսերով կատարվող բացահայտումների առաջացրած իրավիճակը նախանշում են թուրքական պետական եւ հասարակական գետինների անհանգիստ վիճակը: Տակավին շարժումները չեն անցնում ինքնության խնդիրների սահմանը, ինչը որ կարող է կտրուկ շրջադարձով եւ բեկումնայնությամբ հատկանշել Թուրքիայի ընդհանուր կացության փոփոխութինները: Վերջին գործողությունների ծայր առած օրերին, թեեւ հերքված, այնուամենայնիվ պետք չէ մտահան անել Անկարայում ամերիկացի դեսպանին վերագրված այն հայտարարությունը, որի համաձայն «շուտով ականատես պիտի լինենք ինչ-որ կայսրության փլուզմանը»:

Ֆեթհուլլահ Գյուլենը մի առիթով մերժեց իրեն վերագրվող՝ պետության մեջ պետություն լինելու հանգամանքը: «Մեծ կաշառքի» ձեռնարկատերը ենթադրաբար գիտի, որ հակառակ իսլամաժողովրդավարության անհաջող սինթեզներին, Թուրքիան շարունակվում է ղեկավարվել խորքային պետությամբ, ուր գերիշխող են աշխարհիկ կարգերի անվան տակ թուրք ազգայնականությունն ու ռազմականությունը: Մնացյալ կարգախոսային բաղադրիչները՝ բնապահպանությունից մինչեւ խոսքի ազատություն, ապակաշառեցման գործողոթյուններից մինչեւ եւրոպականացման ուղիներ, իսլամականությունից մինչեւ ժողովրդավարություն կամ նրանց համատեղման փորձերը, բոլորը իրենց սահմաններն ունեն՝ գծված խորքային պետության ճարտարապետների կողմից: Եթե Ֆեթհուլլահ Գյուլենը այդ սահմանազանցումը կատարի, «մեծ կաշառքի» գործողությունները կփոքրանան, եւ Գյուլենի դպրոցները կփակվեն ամուր կողպեքներով:

Շահան Գանտահարյան

«Ազդակ» թերթի գլխավոր խմբագիր