Զահրատ (Զարեհ Յալտըզյան) 

Լրագրող, խմբագիր, բանաստեղծ, արձակագիր, հասարակական գործիչ Զահրատի «Մեծ քաղաք» (1943թ.), «Գունավոր Սահմաններ» (1968թ.), «Բարի երկինք» (1971թ.), «Բանաստեղծություններ» (1971թ.) ժողովածուները և այլ գործեր թերևս առավել քաջածանոթ էին սփյուռքահայությանը, սակայն մեզանում էլ, դեռևս 80-ականներին, բեմերից, ռադիոյով և հեռուստատեսությամբ լսվում էին տաղանդավոր գրողի շատ ինքնատիպ ստեղծագործությունները: Զահրատն իր գրչով դարձավ Համաշխարհային երկրորդ պատերազմից հետո սփյուռքահայ գրականության զարգացման նվիրյալներից մեկը: Պոլսահայ գրողների մի աստղաբույլ է ձևավորվում այդ տարիներին, մի նոր սերունդ, ով նոր որակ է բերում ետպատերազմյան գրական աշխարհ` հարստացնելով այն բազմազանությամբ, ասելիքի նորությամբ ու թարմությամբ:

… Վահրամ Մավյան, Գառնիկ Ադդարյան, Զարեհ Խրախունի, Զահրատ և ուրիշներ, ստեղծում են արժեքավոր մի գրականություն` ժամանակին հարիր շնչով ու ոգով: Գրողների այդ աստղաբույլում Զահրատը բոլորովին տարբերվում էր իր ստեղծագործական ուրույն ոճով. նրա աշխարհը` լեցուն տխրության, կատակի, ափսոսանքի, տագնապի, լույսի ու հույսի, սիրո ելևէջումներով, նախ` թվում է շատ առօրեական, հետո, երբ ընկղմվում ես այդ աշխարհում, քեզ պարուրում է մի խորախորհուրդ խոհափիլիսոփայություն: Նրա հերոսը` Կիկոն, մեզ հանդիպում է ամենուր` իր ուրույն տիպարով, որը խմբագիր Երվանդ Ազատյանի բնորոշմամբ «չափլինեան տիպար է, իր միամտութեան մէջ փիլիսոփայ եւ իր փիլիսոփաութեան մէջ` միամիտ», ասել է թե` նախաստեղծ մաքրությամբ ու պարզությամբ:

Կիկոյի միտքը ման կուգա քաղաքե քաղաք

– Կիկո աշխարհի մասին կը խորհի –  

Կիկոյի միտքը կը սավառնի մոլորակե մոլորակ

– Կիկո կը մտածե արեգակնային դրության վրա-

Կիկոյի միտըք կը ճախրե աստղե աստղ

– Կիկո տիեզերք մը կ’երևակայե…

Հենց կիկոյական այս պարզության մեջ է Զահրատի բանաստեղծության խորքն ու ողջ հմայքը. երեք տող, թե` մեկ բառ, միևնույն է, ամեն ինչ ասված է:

Մի՛ լար, լույս, մի լար,

Երկինքեն ինկողը չի լար:

Մի լար, թե աղքատի տուն ինկար,

Գլխու վրա է տեղդ:

Մի՛ լար, լույս, մի լար,

Գետնահարկ չինկող լույսերը թող լան:

Ահա թե ինչ է գրել Ռոբեր Հատտեճյանը Զահրատի մասին. «Զահրատ իսկական պոէմ մըն է, եթե ոչ կեանքի մէջ, անպայման բանաստեղծութեան մէջ: Ան կը շրջի սրտէ սիրտ, սէրէ սէր, երգէ երգ, լարէ լար եւ ձեռք կու տայ բոլոր անոնց, որոնք գիտեն կեանքը իրականութիւններուն նայիլ երազի մը ընդմեջէն… Զահրատ բառ գործածելու վարպետ մըն է: Ան իսկապէս մեծ վարպետութեամբ իր մօտ կը կանչէ հայոց լեզուի բառերը»:

Զահրատն իր քաղաքի, իր ապրած թաղի, իր ապրած դարի, կյանքի բանաստեղծն է:

Ինչ դժվար է, երբ մարդ ձեռքը աղերսագիր մը ունի

Ու չի գիտեր որո՞ւ հղե, որո՞ւ տա:

Փողոց-փողոց կամ դուռնեդուռ կը պտտի ճարահատ,

Փողոց անել – դռները գոց երեսին,

Երազ-երազ կամ սիրտե սիրտ կը դեգերե շվարուն

Երազը մութ – սրտերը փակ իր սրտին:

Պարույր Սևակի մահվան առիթով գրված այս տողերը ասես զրույց է ինքն իր հետ.

«Պարո՛ւյր, մանչս, քանի որ

Նոյն տարիքը ունէինք –

Մանուկ էինք երկուքս ալ –

Խաղը կիսատ թողուցիր –

Չեղա՜ւ ասիկա»:

«Կեանքը ծով մըն է եթէ, նաւակ մը «Զահրատ» անուն, հետք ու հիշատակ թողլով, անցաւ հոնկէ…», – գրել է խմբագիր Սևան Տեյրիմենճյանը, իսկ Իգնա Սարըասլանի բնորոշմամբ` «Աչքի մը պէս պարզ, բայց աչքի մը պէս խորիմաստ են Զահրատի ստեղծագործութիւնները»:

2007-ին իր մահկանացուն կնքած բանաստեղծի գրքի վերջին խոսքերն էլ եղան իր ապրելու բանաձևի ամբողջացումը` «Եկեր եմ, կ’երթամ այսպէս, որու ի՞նչ…»:

Բազմաթիվ շքանշանների, մեդալների ու մրցանակների («Կարդինալ Աղաջանյան» շքանշան, «Վահագն» մրցանակ, ՀԲԸՄ-ի Ալեք Մանուկյանի մշակութային հիմնադրամի մրցանակ, «Ս. Սահակ», «Ս. Մեսրոպ» շքանշաններ, ՀՀ «Մովսես Խորենացի» պետական շքանշան, World Congress Of Poetry-ի «Դափնեկիր բանաստեղծ» տիտղոս և այլն) արժանացած գրողը թերևս ամենից շատ հպարտանում էր Հայաստանի Հանրապետության կողմից շնորհված «Մովսես Խորենացի» մեդալով: Նրա մահից հետո «Բառ բառի քով» լույս ընծայված ընտրանին ընդգրկում է Զահրատի ժողովածուների լավագույն էջերը, որոնք 2007 թվականին հրատարակել է «Նաիրի» հրատարակչությունը: Նրա 8 անտիպ ժողովածուները գրողի նվիրյալ կնոջ` տիկին Անաիսի հոգածությամբ լույս աշխարհ եկան` ի ուրախություն Զահրատի պոեզիայի, արձակ էջերի երկրպագուների: Նրա բանաստեղծությունները թարգմանվել են 27 լեզուներով: Զահրատն արժանացել է Ամենայն Հայոց Կաթողիկոս Վազգեն Ա-ի սրբատառ կոնդակին… Արժեքավոր գործերով ու գործունեությամբ ապրած այս արժանավոր հայորդուն, օրերս, ՀՀ սփյուռքի նախարարությունն ու Հայաստանի գրողների միությունն արժանին մատուցեցին` նշելով նրա 90-ամյա հոբելյանը Գրողների միության դահլիճում, ուր պոլսահայ ասմունքող Սիլվա Կոմիկյանի կատարմամբ հնչեցին Զահրատի բանաստեղծությունները, այդ բանաստեղծությունների հիման վրա գրված երգերը և մեր ճանաչված մտավորականների ու գրողների ջերմ ելույթները: Մեկ անգամ ևս հաստատվեց հայտնի այն ճշմարտությունը, որ գրողն ապրում է այնքան, որքան` իր գործերը:

Կարինե Ավագյան