Ամավերջին զուգադիպող միջազգային վերջին աղէտը, անկասկած կարելի էր նկատել  ինտոնեզիական «ԷյրԱսիա» օդանաւային ընկերութեան մէկ օդանաւին ջախջախումը, Քարիմաթա նեղուցին մէջ, երբ օդանաւի 162 ճամբորդները ամբողջութեամբ զոհ գացին օդանաւային այս արկածին։  Թռիչքը` Դեկտեմբեր 28ին ճամբայ կ’ելլէր Ինտոնեզիոյ Արեւելեան Ճավայի աշխարհամասէն` Սուրապայայէն դէպի Սինկափուր։

Ինչպիսի զուգադիպութիւն պիտի նկատուէր այն, թէ նոյն օրերուն, երբ գրասենեակիս մէջ կարգի կը բերէի արխիւային կարգ մը նիւթեր, թղթածրարի մը մէջ գտայ հետաքրքրական երկու փաստաթուղթեր գրուած 1926ին, սուրապայաբնակ Հայրապետ Յակոբեանի կողմէ։

Անոնցմէ առաջինը` Կոնդակ մըն էր յղուած Ս. Էջմիածնէն, Սեպտեմբեր 16, 1925ին Վշտալի Գէորգ Ե. Ծայրագոյն Պատրիարք եւ Կաթողիկոս Ամենայն Հայոցէն եւ ուղղուած Սուրապաեայի հայ համայնքին։  Արդ, Մայր Աթոռի միաբան Ռուբէն Ծ. Վրդ. Մանասեանի նախաձեռնութեամբ կատարուած էր նուիրահաւաք տեղւոյն համայնքին կողմէ եւ հաւաքուած գումարը ամբողջութեամբ փոխանցուած էր Էջմիածնի վերաշինութեան օգտին։  Ու որպէս երախտագիտութիւն կաթողիկոսը օրհնութեան այս Կոնդակը առաքած էր Ինտոնեզիա։

Ընկալեալ մեր յետումս ժամանակի զհեռագիր պատուարժան Հայ հասարակութեան Սուրաբայա քաղաքի, զառաքեալն ի 26 Ապրիլ ամսոյ տարւոյս, որով յայտ առնէինք զորդիական զգացումս եւ զբարեմաղթութիւնս Ձեր, ի պատճառս այցելութեան Ներկայացուցչի Մայր Աթոռոյս Տ. Ռուբէն Ծ. վարդապետի, մենք հեռագրաւոր յ3 Մայիսի յանուն յարգելի Գէորգ Աբգարի յայտնեցաք զգոհունակութիւն մեր եւ զողջոյն Հայրապետական եւ օրհնեցաք զհամայն հասարակութիւն Հայոց որ ի Ճավա կղզւոջ։ 

Կոնդակին բովանդակութեան մնացեալ մասին ամփոփումը կը ներկայացնենք դասական աշխարհաբար լեզուով աւելի հասկնալի դարձնելու համար զայն ընթերցողին։  Այսպէս. Վեհափառը կը յորդորէ տեղւոյն հայութիւնը որ հեռաւոր օտար այս կղզիին մէջ երբե´ք չմոռնայ մայրենի լեզուն, հայրենիքը` Հայաստանը եւ Մայր Աթոռ Սուրբ Էջմիածինը։  Անոնք թող դաստիարակեն իրենց սիրելի զաւակները նո´յն զգացումներով։

 Ճիշդ 90 տարիներ առաջ արդէն նոյն ազգային ցաւերը։  Այսօր ալ նոյն յորդորները մեր նուիրապետական աթոռներէն ու հայրենի կառավարութենէն կ’արձագանգուին բովանդակ հայութեան նոր սերունդին։

Երկրորդը` գոյժ մըն է Ծայրագոյն Արեւելքի ծանօթ բարերար ազգայինի մը` Պօղոս Տատուրեապի (Sir Paul Chater), որ կը մահանայ 80 տարեկանին։  Ան հնդկահայ էր, ծնած` Սինկափուր եւ կէս դարէ ի վեր հաստատուած` Հոնկ Քոնկ, ուր նախանձելի դիրքի էր հասած շնորհիւ իր նախաձեռնութեան ոգիին եւ ձեռներեցութեան։  Հեռաւոր Արեւելքի մէջ նշանաւոր ու ազդեցիկ դէմք էր եւ որ արժանացած էր Բրիտանական Կայսրութեան կողմէ սըր կոչումին։  Տակաւ զարգացող այս մեծ ոստանին մէջ անոր ներդրումները եղած են ամէնուրեք, մանաւանդ քաղաքի նաւահանգիստի շինութեան աշխատանքներուն մէջ։

Եղած է իրարյաջորդ քաղաքապետներու խորհրդական։  Հոնկ Քոնկ ազդեցիկ դրամատան տնօրէն խորհուրդի անդամ զանազան կապեր հաստատած է աշխարհի զանազան ճարտարարուեստական երկիրներու հետ։  Ան յաճախ այցելած է Սուրապայա եւ ունեցած շփումներ տեղւոյն հայութեան բեկորներուն հետ։

Պօղոս Տատուրեան բարեգործ ազգային մը եղած է մի´շտ հասնելով ազգային եկեղեցական, բարեսիրական ու կրթական կազմակերպութիւններուն։  Մայր Աթոռի նոյն ներկայացուցիչին` Ռուբէն վարդապետ Մանասեանին 1925ին Ս. Էջմիածնի վերաշինութեան եւ պայծառութեան համար նուիրած է հազար անգլիական ոսկի։  Մեծագումար նուիրատուութիւն մը անկասկած։  Սակայն,   վստահաբար եթէ իրեն ներկայացող վարդապետը գիտնար անգլերէն լեզուն եւ կարենար իրական պատկերը տալ այդ օրերու Խորհրդային Հայաստանի եւ Մայր Աթոռին տխուր վիճակը, բարերարը շատ աւելի մեծագումար մասնակցութիւն կրնար բերել տարուած ջանքերուն։

Նուէրներ կատարած է Կալկաթայի հայոց եկեղեցիին, անգլիական Լամարթինէր գոլէճին, ուր ինք ուսանած էր եւ ուր այդ օրերուն 40 հայ ուսանողներ կը հետեւէին բարձրագոյն կրթութեան։

Կը մահանայ անզաւակ.  եղբօր զաւակին իր ժառանգութենէն մաս մը կտակելէ ետք, մնացածը յանձնած է Կալկաթայի հայոց եկեղեցիին։  Այս եկեղեցին հնդկահայերու եւ պարսկահայերու համար կարեւոր ազգային բոյն մը եղած էր 18-19րդ դարերուն։

Ահա´ այս լաւ ու տխուր յիշատակներով ամավերջին կը հետեւէի օդանաւային արկածին ու անոր զոհերուն մասին կը մտածէի։  Օդանաւի ճամբորդներուն մեծամասնութիւնը քրիստոնեաներ էին։  Երկիր մը որ բացարձակ մեծամասնութեամբ մահմետական ազգաբնակչութիւն ունի։ Ու հարց կու տամ ինքզինքիս. արդեօք հայու արմատներով զոհեր կայի՞ն այդ օդանաւին մէջ …։

Չէ՞ որ ամէն տեղ հայ կայ։

ՅԱԿՈԲ ՎԱՐԴԻՎԱՌԵԱՆ

                                      Նիւ Եորք