Տրապիզոնի հիմնումը եւ անունը

Ըստ յոյն պատմագիր Եւսէփիոսի, Տրապիզոն քաղաքը հիմնուած էր Քրիստոսէ առաջ 756 թուականին: Ան երեք տարիով մեծ էր Հռոմէն եւ շուրջ հարիւր տարիով Կ.Պոլսէն:

Քաղաքը իր անունը ստացած էր յունարէն՝ սեղան «թրափեզի» բառէն: Տրապիզոնի քաղաքը հարուստ էր եկեղեցիներով եւ վանքերով, որոնք ժամանակի ընթացքին թուրքերու կողմէ մզկիթներու վերածուած էին: Շքեղութեան եւ փառքի օրերուն Տրապիզոնի սահմանները կը հասնէին մինչեւ Այա Սոֆիա պատմական եկեղեցին:

Տրապիզոնի հայկական վանքերն ու եկեղեցիները

Տրապիզոնի մէջ եւ շրջակայքը գոյութիւն ունէին վանքեր ու եկեղեցիներ, որոնք կառուցուած էին Տրապիզոնի յունական կայսրութեան ժամանակ, յատկապէս 15-րդ դարու առաջին երեսնամեակին: Թրքական տիրապետութեան շրջանին՝ մէկ աղօթատեղի շինուած էր միայն քաղաքին մէջ, Ս. Ստեփանոս հոյակապ եկեղեցին, որ շէնցնելու բախտը չէր ունեցած մեր ժողովուրդը:

1915-ին, Տրապիզոնի նահանգին մէջ երկու վանքեր մնացած էին,- Ս. Ամէնափրկիչը եւ Ս. Փրկիչը՝ Կիւմիւշխանէի մօտ: Քեմալական Թուրքիոյ օրով երկուքն ալ հիմնովին կործանած էին: Ս. Ամէնափրկիչի հողերը իբրեւ քաղաքապետական հողեր վարձու կը տրուէին գիւղացիներուն: Վանքին հիմնադրութեան թուականը անյայտ է. ժողովուրդին մօտ մնացած բանաւոր աւանդութեան համաձայն, նախնական շէնքը յոյներէ մնացած էր, ինչ որ ամէնէն հաւանականն է: Ըստ ոմանց, Պարսկաստանի Համատան քաղաքէն Տրապիզոն հաստատուած մեծ վաճառական մը, հոճա Ստեփանոս Շէմսէտտին վերաշինած էր զայն 1424-ին եւ ընդարձակ կալուածներ գնելով նուիրած էր վանքի միաբանութեան. բարերարին անունով ալ վանքը «Շէմսէտտին» կը կոչուէր: Հին ժամանակներուն կոչուած էր նաեւ Ս. Նշան:
Ըստ Պոլսոյ «Ժամանակ» թերթի 24 Նոյեմբեր 1908ի թիւին մէջ լոյս տեսած ընդարձակ յօդուածի մը, կÿըս- ւէր թէ Ս. Նշան վանքը 800 թուականէն առաջ միաբանութիւն մը ունեցած էր, ինչպէս ցոյց կուտայ Ս. Փրկչի վաւերական փրկուած մէկ արձանագրութիւնը:

Ուրիշ վարկածի մը համաձայն, վանքի հիմնադիրը կը նկատուէր Պետրոս Գետադարձ կաթողիկոսը, բայց անոր ճարտարապետութիւնը կը հաստատէ յունական հին վանք մը եղած ըլլալը: Երբ օսմանցիները 1461-ին գրաւած էին Տրապիզոնը, Ֆաթիհ սուլթան Մելմէտ՝ Մկրտիչ վարդապետի առաջնորդութեան օրով, վանքը հարկ վճարելէ զուրկ դարձնելու հրովարտակ տուած էր, իսկ անոր յաջորդ սուլթան Պայազիտ Բ.ի (1481-1502) հրովարտակով, վանքը կը կոչուէր՝ «Տրապիզուն վէ Ռեվապի Էրմէնեան Մանաստր Շէմշէթլիսի»:

Ժողովուրդը «Գայմագլը» անունով կը ճանչնար վանքը: Ըստ աւանդութեան՝ թուրք սուլթաններէն մէկը այցելած էր վանք եւ վանահօր կողմէ հիւրասիրուած էր սերով (գայմագ). շատ գոհ մնալով, սուլթանը բարձրացած էր աշտարակին վրայ եւ աչքով տեսանելի բոլոր հողերը նուիրած էր վանքին: Վանքին տաճարը քարաշէն եւ ընդարձակ էր եւ յատակը կոփածոյ քարերով զարդարուած: Անոր դրան ճակատին միա- կըտուր մարմարէ քարին վրայ հայկական արձանագրութիւն մը փորագրուած էր: Տաճարը ունեցած էր ժամատուն եւ երեք մատուռ, նուիրուած Ս. Երրորդութեան, Ս. Աստուածածնի եւ Ս. Յովհաննու Կարապետի: Եկեղեցիին հարաւ-արեւմտեան ճակատի կողմը գերեզմանատունն էր, որ Ս. Յարութեան պարտէզ կը կոչուէր եւ ուր կը գտնուէր բարերար Ստեփանոս Շէմսէտտինի վանդակապատ դամբարանը:

Վիճակագրական տեղեկութիւններ

Անցեալին Թուրքիոյ մէջ գիտականօրէն մարդահամար կատարուած չէր, ուստի դժուար էր ըստ ազգութիւններու յայտնաբերել Տրապիզոնի նահանգին մէջ ապրած ժողովուրդներուն ճշգրիտ համրանքը: Պաշտօնական վիճակագրութիւնները միտումնաւոր եւ թերի եղած էին: Միշտ եւ ամէն տեղ գերակշռութիւնը տրուած էր թուրքերուն եւ նուազ ցոյց տրուած էին քրիստոնեայ ազգերը ու մասնաւորաբար հայերը, իսկ՝ եւրոպացիները, որոնք Պոնտոսի մէջ զգալի թիւ մըն էին, բնաւ չէին երեւար: Ասկէ զատ, մահմետականութիւնը իբրեւ ազգային միակ գլխաւոր յատկանիշ ընդունուած ըլլալով, լազը, չերքէզը, կիւրճին, պարսիկը, եւայլն, իբրեւ թուրքեր հաշուի առնուած էին:
1908ի սահմանադրութեան տարին պետական հաշուարկներու համաձայն, Տրապիզոնի նահանգը ունէր 1.387.164 հոգի ազգաբնակչութիւն, որուն 1.114.014 թուրքեր, 222.309 յոյներ եւ 46.789 հայեր: Այս թիւերը դարձեալ իրականութեան չէին համապատասխաներ հակառակ որ մարդահամարը տեղի ունեցած էր քաղաքական ազատ պայմաններու տակ եւ փոքրամասնութիւններու հանդէպ բարենպաստ կլիմայի մէջ, օսմանեան սահմանադրութեան պատճառով:
Հայերու թիւը շատ աւելի բարձր կը ներկայացուէր, ըստ Պոնտոսի հայերու եւ միութիւններու համրանքին: Իսկ, ամէնէն կատարեալ ու ճշգրիտ ցուցակը Հ. Յ. Դաշնակցութեան ուսումնասիրած ու պատրաստածն էր:

Հ.Յ.Դաշնակցութեան վիճակագրութիւնը

Հ. Յ. Դաշնակցութեան Արեւմտեան Բիւրոն 1911-ին հարցարան մը ուղղած էր բոլոր Կեդրոնական Կոմիտէներուն, որպէսզի իրենց շրջաններուն մէջ ապրող հայութեան վիճակագրութիւնը կազմեն: Տրապիզոնի եւ Սամսոնի Կեդրոնական Կոմիտէներու օրին ղրկած տեղեկագիրները հետեւեալ թուական պատկերը կը ներկայացնէին:

Երեւանի մէջ, 1962ի Յուլիսի առաջին Կիրակին:
Վերապրող Տրապիզոնահայերու տարեկան հաւաքոյթը,
ուր կը հնչէր Պոնտոսի հինաւուրց  ու պատմական քեմէնչէն

Շրջաններ                                                 Հայերու թիւ

Տրապիզոն քաղաք                                           6000
Տրապիզոնի արեւելեան գիւղեր                  4016
Տրապիզոնի արեւմտեան գիւղեր                3500
Էլէվի                                                                       250
Թիրէփոլի                                                              800
Կիրասոն                                                             3000
Օրտու քաղաք                                                    3000
Օրտուի գիւղեր                                               10000
Սամսոնի շրջան                                               5000
Չարշամպա                                                         1200
Չարշամպայի գիւղեր                                    15000
Իւնիա քաղաք եւ գիւղեր                                9000
Թերմի, Պաֆրա եւ Ֆացա                               3000
Ընդհանուր գումար                                      64966

www.azator.gr