Սեպտեմբերի առաջիկայ եկեղեցական ժողովի օրակարգում ընդգրկուած է Ցեղասպանութեան զոհերին սրբերի կարգը դասելու հարցը: Կարծում եմ՝ սա դաւանաբանական հարց չէ կամ, առնուազն միայն դաւանաբանական հարց չէ, եւ աշխարհիկ հասարակութիւնն իրաւունք ունի կարծիք արտայայտելու այսպիսի աննախադէպ երեւոյթի մասին:

Աննախադէպը Հայ Առաքելական եկեղեցու (ՀԱԵ) կողմից խմբային սրբացման երեւոյթը չէ: Այն գործնականում կիրառուել է առնուազն հինգերորդ դարից: Աննախադէպը Ցեղասպանութեան նման բացառիկ քաղաքական երեւոյթին գլխաւորապէս կրօնական իմաստ ու բովանդակութիւն հաղորդելու հնարաւորութիւնն է, որը կարող է արտածուել զոհերին սրբացնելու որոշումից:

Փորձենք հասկանալ մի քանի բան. Ցեղասպանութեան զոհերի սրբացման հնարաւոր որոշումը քաղաքակա՞ն, թէ կրօնական երեւոյթ է: Ամենայն հաւանականութեամբ թէ՛ քաղաքական է, թէ՛ կրօնական: Որքանով է Ցեղասպանութեան զոհերի սրբացումը կրօնական երեւոյթ՝ հաւանաբար աստուածաբանների պատասխանելիք հարց է: Այլ խնդիր է հարցի քաղաքական կողմը: Դրա առաջին կողմն այն է, որ սրբացումով Ցեղասպանութիւնը ՀԱԵի կողմից պիտի գնահատուի բացառապէս որպէս կրօնական հալածանքի դրսեւորում: Կասկածից վեր է, որ հանրային գիտակցութեան մէջ հարցի այս պատասխանն առկայ է վաղուց: Նոյնիսկ մինչեւ այսօր Ցեղասպանութիւնից փրկուածների երրորդ սերնդի շատ մարդիկ խորապէս վստահ են, որ իրենց նախնիներին կոտորել են հաւատի համար: Այս հաւատի հիմքում ընկած ճշմարտութեան մեծ բաժինը չեմ քննարկելու՝ քրիստոնեաներն իսկապէս հալածւում էին, քրիստոնեաների կայուն ինքնութիւնը խանգարում էր կայսրութեան համընդհանուր թուրք-իսլամական ինքնութեան քաղաքականութեան իրացմանը, քրիստոնեաների առկայութիւնը կայսրութիւնում միշտ առիթ էր քրիստոնեայ Եւրոպային՝ կայսրութեան ներքին գործերին խառնուելու, վերջապէս Ցեղասպանութեան հրահանգն ուղեկցուելով ջիհադի հրահանգով՝ Թուրքիայի իսլամական հանրութեանը քրիստոնեայ հանրութեան դէմ հանելով:

Միաժամանակ, տեւական ժամանակ ջիհադը միայն հայ քրիստոնեաների դէմ էր, ոչ թէ առհասարակ քրիստոնեաների: Այլ կերպ ասած, կոտորածն ուղղուած էր հայ ժողովրդի դէմ: Յայտնի է, որ նոյնիսկ իսլամանալ ցանկացող հայերը կոտորածներից չէին կարող փրկուել: Փրկուած հայերի իսլամացումը Թուրքիայում յաջորդել, ոչ թէ ուղեկցել է Ցեղասպանութեանը: Պետական բարձրագոյն մարմնի կողմից իրականացւում էր ոչ թէ քրիստոնեաների Ցեղասպանութիւն, իրականացւում էր հայ ժողովրդի Ցեղասպանութիւն: Կրօնական գործօնը մասնաւորեցնելով՝ մենք նուազեցնում ենք էթնիկական գործօնը: Դրանով՝ նաեւ Ցեղասպանութեան քաղաքական արժէքը: Թուրքիան տարհանում եւ կոտորում էր հայերին իրենց պատմական հայրենիքից՝ կտրելով էթնիկութիւնը սնուցող ողջ միջավայրից: Տարհանուող իւրաքանչիւր փրկուած մարդ քրիստոնեայ կարող էր մնալ շատ տեղերում, հայ մնալու համար նրան հայկական պատմա-մշակութային անցեալով եւ այդ անցեալը ժառանգաբար զարգացնող հայրենիք է պէտք:

Սա կարեւոր գործօն է. Ցեղասպանութեան էթնիկական զոհերը ոչ միայն կոտորուած հայերն են, այլեւ փրկուած, բայց հայրենիքից զրկուած հայերը: Վանքեր ու եկեղեցիներ կառուցուեցին նաեւ այլ երկրներում: Այսօր բացւում է ամենամեծ վանքերից մէկը Մոսկուայում: Բայց Մեղրագէտ եւ Դաւթի ամրոց կայ միայն Սասունում, Մարութիկ սարի ամենամեայ ուխտը որպէս կեանքի անբաժան մաս հնարաւոր է միայն Մուշի, Սասունի, Բիթլիսի հայութեան համար, խաւարծիլի հաւաքը եւ դրա օգտագործումը վանեցիների կեանքի անբաժան մասն էր, Վարդավառի ուխտագնացութիւնները Մշոյ Սուլթան Սուրբ Կարապետում եւ Հալվորի սուրբ Կարապետում իմաստ եւ բովանդակութիւն էին հաղորդում ողջ Արեւմտեան Հայաստանի հայ բնակչութեան հասարակական եւ հոգեւոր կեանքին՝ կարգաւորելով նաեւ տնտեսական կեանքի օրացոյցը, Համբարձման երգային բանահիւսութիւնը ներշնչւում էր հայրենիքի պէյզաժներով ու բանաւոր պատմութեան յիշողութիւններով, մասնաւոր բովանդակութիւն եւ ծիսական կապուածութիւն առաջացնող Թուխ մանուկ ժողովրդական ուխտավայրերը կային եւ կան միայն հայրենի տարածքում եւ այլն: Այլ կերպ ասած մշակոյթի էթնիկական տարրերը՝ բանաւոր պատմութիւն, բանահիւսութիւն, ժողովրդական երգարուեստ, ուտեստ, տօնա-ծիսական կեանք, եթէ կ՛ուզէք՝ էթնիկական բովանդակութեամբ հասարակական եւ ներընտանեկան յարաբերութիւններ եւ այլն, իրենց ձեւաւորման եւ զարգացման ընթացքում սնւում են հայրենիքի բնական եւ մարդկային ռեսուրսներով (պաշարներով-Խմբ.):
Հայրենազրկումը էթնիկական Ցեղասպանութեան ամենաուղիղ դրսեւորումներից է: Հայրենազրկումը համարժէք է էթնիկազրկմանը: Բայց հայրենազրկումը քրիստոնեազրկում չէ: Քրիստոնէութիւնը ազգութեան եւ հայրենիքի պահանջ չունի:
Հայոց ցեղասպանութեան զոհերին սրբացնելով՝ մենք կրօնականացնում ենք Ցեղասպանութիւնն ինքնին, որով ակամայ կասկածի տակ ենք դնում հայրենազրկման էթնիկական ցեղասպանական հետեւանքը: Սա արդէն քաղաքական ընտրութիւն է՝ քաղաքական հետեւանքներով: Եթէ մի հրաշքով Թուրքիան պատրաստակամութիւն յայտնի հայերի քրիստոնէութեան ամրութեան շարունակականութեանը եւ ՀԱԵի կենսունակութեանն օժանդակելու Թուր-քիայից դուրս ցանկացած որեւէ վայրում, դրանով չի կարող նպաստել հայերի էթնիկութեան շարունակականութեանը: Այդ էթնիկութիւնն արդէն որակապես փոխուել է եւ փոխուելու է հայրենիքից դուրս տարածքում:

Ո՞վ եւ ի՞նչն են Սուրբն ու սրբութիւնը ՀԱԵի համար: Ովքե՞ր են սրբերը եւ կամ ի՞նչ է սրբակենցաղութիւնը: Հայ Առաքելական եկեղեցին առաջնորդւում է վաղ քիրստոնէական այն սկզբունքով, որ Սուրբ կարող է լինել քրիստոնեայ միայն հաւատաւոր մարդը: Հաւատաւոր է այն մարդը, որ կեանքի բոլոր երեւոյթների մէջ՝ յաջողութեան եւ ձախորդութեան, երջանկութեան եւ դժբախտութեան, գոհունակութեամբ հաւատում է, որ «Տէրը տուեց, Տէրը առաւ, օրհնեալ լինի Իր կամքը»: Հաւատաւոր մարդը չի տրտնջում, կամ՝ պիտի չտրտնջայ իրեն բաժին հասած ձախորդութիւնների, դժբախտութիւնների, ողբերգութիւնների համար, եւ պիտի չհպարտանայ յաջողութիւններով՝ դրանք իր կարողութիւններին վերագրելով: Ամէն ինչում Տիրոջ կամքն է, իսկ Տիրոջ կամքի հանդէպ միակ վերաբերմունքը գոհունակութիւնն է: Այսպէս, կամ՝ նաեւ այսպէս է հաւատացեալ մարդը փաստում իր հաւատը: Այսպէս է պնդում մասնաւորապէս Շնորհք արքեպիսկոպոս Գալուստեանը իր «Հայազգի սուրբեր» աշխատութիւնում (Երեւան, 1997, էջ 19):

Ցեղասպանութեան զոհերին սրբացնելով՝ մենք ընդունո՞ւմ ենք Ցեղասպանութեան գործում Տիրոջ կամքը: Թէ ինչպէս է ընդունում Հայ Առաքելական եկեղեցին որպէս ինստիտուտ՝ ես չգիտեմ: Արդեօք համարո՞ւմ է, որ Օսմանեան կայսրութեան վերջին մօտ յիսուն տարուայ կազմակերպուած շարունակական կոտորածները եւ ապա դրան յաջորդած քսաներորդ դարասկզբի հայոց Ցեղասպանութիւնը Տիրոջ կամքով էր: Ի հարկէ, նոյնիսկ այսպէս ընդունելու դէպքում կարող է ներկայացուել զոհերի սրբացման երեւոյթը, եթէ փաստուի, որ զոհերն անմռունչ ու գոհունակութեամբ ընդունեցին Տիրոջ կամքի այս դրսեւորումը, փաստելով, որ թուրքական քաղաքականութիւնը միայն Տիրոջ կամքն արտայայտելու միջոց էր, որ Տէրն այդ ճանապարհով ստուգում էր հայ ժողովրդի՝ իրեն նուիրուածութեան աստիճանն ու հաւատի ամրութիւնը: Այս պարագայում ՀԱԵն կարող է վաւերացնել, որ մէկուկէս միլիոն զոհեր տալով՝ հայ ժողովուրդը Տիրոջն ապացուցեց իր հաւատի ամրութիւնը: Եթէ սա է ՀԱԵի նպատակը՝ հաւաստել Տիրոջը, որ շուրջ յիսուն տարի հայ ժողովուրդն անընդմէջ ապացուցել է իր հաւատի ամրութիւնը, ապա, ի հարկէ, մէկուկէս միլոն զոհերի սրբացումն իմաստ ունի:

Բայց առաջանում է մի լուրջ հակասութիւն: Ցեղասպանութեան ընթացքում իր հաւատի ամրութիւնը կեանքի գնով ապացուցած հայ ժողովրդի մի մասը, չգիտես ինչու, խորհրդային տարիներին շուրջ եօթանասուն տարի, ի թիւս ԽՍՀՄ տարածքի այլ ժողովուրդների, նոյնպէս առնուազն «ձեւացրել է անհաւատութիւն», այսինքն՝ «երեւութապէս ուրացել է», ինչ ծանր մեղք է: Ուրեմն մեր հաւատի ամրութիւնն ապացուցելու համար մէկուկէս միլոն զոհերն անիմաստ էին, եթէ անմիջապէս յետոյ պիտի ուրանայինք: Եւ եթէ եկեղեցին մէկուկէս միլիոնին պիտի սրբացնի, ապա ուրացող մասին էլ, թւում է, պիտի նզովի: Այլապէս առաջանում է արժեհամակարգային ճգնաժամ կամ հակասութիւն:

Անկախ այն բանից, թէ ո՞վ կամ ի՞նչն է Սուրբն ու սրբութիւնը ՀԱԵի համար, ի՞նչ կը բերի Ցեղասպանութեան զոհերի սրբացումը մեր ժողովրդի արժեհամակարգում եւ մտածողութիւնում, անշուշտ, զոհերից շատերի փրկուած մասի սերունդների համար դա կը լինի որոշ մխիթարութիւն: Սակայն կ՛առաջացնի նաեւ բազմաթիւ անպատասխան հարցերի շարան: Արդեօք զոհուած մէկուկէս միլիոն մարդիկ նո՞յնն էին հաւատի, նուիրուածութեան, առաքինութիւնների հարցերում: Արդեօք նրանց մէջ չկայի՞ն վաշխառուներ, սրիկաներ, գողեր, այլասերուածներ, անտարբերներ, անառակներ, դաւաճաններ, մարդասպաններ, ընչաքաղցներ, թալանչիներ, անհաւատներ վերջապէս: Ինչի՞ հիման վրայ նրանք պիտի սրբացուեն: Արդեօք մարդկային առաքինութիւնների այս «հաւասարեցումը» հարուած չէ՞ զոհողութիւնների գնով առաքինութեանը հետեւող մարդուն: Խրախուսո՞ւմ է արդեօք այս ճանապարհը մարդկային առաքինութիւնը: Չի կարող եկեղեցին շրջանցել այս կարեւորագոյն հարցը: Անհատ մարդիկ տարբեր էին, նրանց միաւորել է միայն հայ լինելու եւ հայ առաքելական եկեղեցու հետեւորդ լինելու պատճառով զոհ դառնալու հանգամանքը, եւ միայն այս ընդհանրութեան վրայ սրբացումը կասկածելի է դարձնում սրբացման երեւոյթը, սրբացման ինստիտուն առհասարակ: Միթէ՞ արժէ մեր արժեհամակարգային խաթարումը այս կասկածելի սկզբունքներով եւ հետեւանքներով սրբացմանը: Ինչ արձագանգ կ՛ունենայ Ցեղասպանութեան զոհերի սրբացումը քրիստոնեայ աշխարհի կողմից:

Ոչ միանշանակ: Առաջ կը գան դաւանաբանական փաստարկներ, որոնք կասկածի տակ կ՛առնեն այսպիսի սրբացման կրօնական ինստիտուտի իրաւունքը: Անհրաժեշտ կը լինի յայտարարել, բացատրել, մեկնաբանել եւ պաշտպանել ՀԱԵ-ի՝ սրբացման չափանիշներն առհասարակ, Ցեղասպանութեան զոհերի սրբացմանը՝ մասնաւորապէս: Մասնագիտական նեղ շրջանակներում յայտնի է, թէ ինչպիսի տեւական բացատրութիւններ էր տալի ՀԱԵն շուրջ հինգ հարիւր տարի քրիստոնեայ աշխարհին սուրբ Սարգիս ունենալու համար, եւ ինչպիսի դաւանաբանական վէճեր են եղել այս խնդրի շուրջ: Իսկապէս, որո՞նք են ՀԱԵի սրբացման չափանիշները: Առաքինի սրբակենցաղութիւնը՝ այո´: Բայց այս կոնկրետ դէպքում դա չի աշխատի: Մարտիրոսացումը յայտնի է: Բայց մարտիրոսացումը ըմբոստութիւն է, ոչ թէ պարզ զոհողութիւն: Մարտիրոսացումը պայքար է յանուն հաւատի: Մարտիրոսացումը ընտրութիւն է: Իսկ Ցեղասպանութիւնը կոտորած էր, ջարդ՝ առանց պայմանի: Հայ ժողովրդի առաջ ընտրութեան հարց դրուած չէր:

Քննարկե՞լ է արդեօք ՀԱԵ-ն գոնէ քոյր եկեղեցիների հետ իր հնարաւոր որոշման մտադրութիւնը: Փորձե՞լ է արդեօք իրեն համակիրներ գտնել: Անշուշտ եւ բարեբախտաբար ՀԱԵն ինքնուրոյն կառոյց է: Բայց հնարաւոր քաղաքական արձագանգներով որոշում կայացնելուց առաջ թերեւս արժէ նախապէս ծրագրաւորել դրա հանդէպ առնուազն բարեացկամ արձագանգի հնարաւորութիւնը:

Ինչպէ՞ս պիտի աշխատի գործնականում Ցեղասպանութեան զոհերի սրբերի կերպարը հայկական եւ քրիստոնէական միջավայրերում: Ամենահաւանական պատասխանը՝ եկեղեցական տօնացոյցում յատուկ արարողութեամբ կը յիշուեն Ցեղասպանութեան սրբերը: Կը քարոզուի հաւատի համար զոհողութեան կարեւորութիւնը եւ փաստացի եւս մի անգամ կը հաւաստուի, որ ՀԱԵ-ի համար էթնիկական եւ կրօնական զոհերը տարբեր բաներ են: Տարբեր են նաեւ հայրենիքի համար զոհուողները: Կրօնական զոհերը սրբեր են: Ես անձամբ շատ վստահ չեմ այս կարգի քարոզի նպատակայարմարութեան մէջ: Այսօր յիշւում են Ցեղասպանութեան անմեղ զոհերը: Շատ աւելի լաւ կը լինէր, եթէ այդ առիթն օգտագործուէր, եւ քարոզներում յիշուէին նաեւ աշխարհում կատարուած այլ ցեղասպանութիւնների զոհերը: Բայց Հայոց Ցեղասպանութեան զոհերին սրբացնելով՝ ՀԱԵ-ն նրանց առանձին՝ սրբի կարգավիճակ կը տայ: Սուրբ զոհը եւ պարզապէս զոհը տարբեր բաներ են: Հայոց Ցեղասպանութեան զոհերին սրբացնելով՝ ՀԱԵ-ն կը հաստատի, որ իր համար աշխարհի ցեղասպանութիւնների զոհերը տարբեր զոհեր են: Վստահ չեմ, որ քրիստոնէական մարդասիրութիւնն այսպիսի տարբերակում առաջարկում է:

Այս սրբերի նկատմամբ առանձնայատուկ ծիսականացում կ՛արուի՞, թէ՞ ոչ: Ընդ որում, կարեւոր է կրօնական ծիսականացումը: Հայ ժողովրդի ինքնակազմակերպական վարքն արդէն իսկ ծիսականացրել է Ցեղասպանութեան զոհերի յիշատակի հանդէպ աշխարհիկ վերաբերմունքը՝ յիշատակի յուշարձաններ, ամենամեայ փաստացի ուխտագնացութիւն-երթ յիշատակի կոթողներ, որոշ վայրերում՝ ծիսականացուած խարոյկներ, քննարկումներով ուղեկցուող յիշատակի հաւաքներ, գիտական եւ հանրային համաժողովներ եւ այլն: Ի՞նչ է առաջարկելու եկեղեցին սրան համարժէք կամ տարբեր:

Հարցականները, որոնք ծնւում են հայոց Ցեղասպանութեան զոհերին սրբերի կարգը դասելու հարցը քննարկելուց առաջ, հաւանաբար աւելի շատ են: Պէտք է յուսալ, որ ՀԱԵ-ն ունի այդ հարցերի մեծ մասի կամ բոլորի պատասխանը: Բայց դրանք չգիտի հայ ժողովրդի մեծ մասը, այդ թւում՝ ՀԱԵ-ի հաւատացեալ հետեւորդներից: Թւում է՝ վատ չէր լինի, եթէ մինչեւ օրակարգ մտնելը դրանք քննարկուէին նաեւ շահագրգիռ մարդկանց եւ կառոյցների կողմից: Կարելի է վստահ լինել, որ քննարկումը միայն կ՛օգնի ճիշդ որոշում կայացնելուն:

Հրանոյշ Խառատեան

«Ռամկավար մամուլ»