«Հայերն այսօր»-ի թղթակիցը զրուցած է Հոկտեմբեր 5-7 Երեւանի մէջ կայացած ճարտարապետներու համահայկական 3-րդ համաժողովի մասնակից Մարքօ Պրամպիլայի հետ:

–  Պարո՛ն Պրամպիլա, ո՞ր երկրէն եկած էք` մասնակցելու համաժողովին: 

–  Եկած եմ Միացեալ Նահանգներէն. ծագումով կիսով չափ իտալացի եմ, կիսով չափ` հայ: Հայրս իտալացի է, մայրս` Ս. Փեթերսպուրկի հայերէն է, անոնք հանդիպած են Իրանի մէջ, այնտեղ ալ ամուսնացած, ծնած եմ ես եւ մինչեւ 14 տարեկան դառնալս ապրած եմ Իրան: Ես  քիչ մը «չարաճճի»  եղած եմ երեւի, ու ծնողներս 14 տարեկանիս զիս  ուղարկած են ուսանելու Եւրոպա: Ուսանած եմ Գերմանիոյ եւ Իտալիոյ մէջ` մասնագիտանալով որպէս ճարտարագիտութեան պատմութեան եւ ճարտարապետութեան ու հին շէնքերու պահպանութեան ոլորտի մասնագէտ: Այժմ կ’ապրիմ եւ կ’աշխատիմ ԱՄՆ-ի Կլէնտել` այսպէս ըսեմ` հայերու քաղաքը: Արդէն 20 տարի է, որ ունինք մեր մասնաճիւղերը Հայաստանի, Եւրոպայի, Ամերիկայի տարբեր նահանգներու մէջ: Բացի մեր մասնագիտական հիմնարկին մէջ աշխատելէն` ես նաեւ կը դասաւանդեմ տարբեր համալսարաններու մէջ:

–Համաժողովի ընթացքին Դուք հանդէս եկաք շատ հետաքրքիր թեմայով` «Նոր Ջուղայի հայ խօճաներու տուները» վերնագիրով եւ ատոր կից տեսապատկերներ ցուցադրեցիք: Շատ ինքնատիպ ճարտարապետական կառոյցներ էին հայ խօճաներու` Ձեր կողմէ ներկայացուած տուները: Հայե՞րը  եղած են այդօրինակ ճարտարապետութեան հիմնադիրները Նոր Ջուղայի մէջ:

– Հիմնականին մէջ` չենք գիտեր: Երբ հայերը վաղնջական ժամանակներէն հաստատուած են Նոր Ջուղայի մէջ, անոնք ո՛չ հողին  ծանօթ էին, ո՛չ կլիմային, ո՛չ շինանիւթին, ո՛չ քամիներու շարժման, որ շատ կարեւոր է տուներ կառուցելուն ճիշդ դիրք ընտրելու հարցով: Շատ հաւանական է, որ տուներէն մեծ մասի կառուցումը անոնք պատուիրած են, որովհետեւ շէնքերը ոճով միանշանակ ժամանակի «Սաֆաւիդ» ճարտարապետութիւնը կը ներկայացնեն:

–  Մարքօ՛, կը ներէք, սակայն ինծի կը թուի, որ այդ տեսակի ճարտարապետութեան սկզբնաղբիւրը, այնուամենայնիւ, հայերը  եղած են…

–  Չէ՛, հարիւր տոկոսով` չէ… անոնք արդէն Շահ Ապասի շրջանէն ունէին «Սաֆաւիդ» ճարտարապետութիւն, որուն մէջ հայերը աժխուժօրէն ներգրաւուած են: Ի հարկէ, հայերը մեծ դեր խաղցած են այդ ոլորտին մէջ: Խօճա հայերը շատ մեծ ուժ կը ներկայացնէին թագաւորական շրջանակներուն մէջ:

–  Դուք նկարագրեցիք հայ խօճաներու տուներու ինքնատիպ կառուցուածքը` ընտրուած դիրքով, ամառնային ու ձմեռնային յարկաբաժիններով, ատոր կոչնակի` տղամարդոց ու կանանց համար առանձնացուած թակիչներով, որոնց ձայնէն պարզ կը դառնար եկողի սեռը: Այս ամէնէն որեւէ մաս որեւէ երկրի ճարտարապետական կառոյցներուն մէջ արդեօք կ’օգտագործուի՞, ըսենք` հէ՛նց ներկայիս Իրանի մէջ: 

– Այո՛: Նախ ըսեմ, որ Իրանի կառավարութիւնը հարիւրաւոր այդպիսի` թէ՛ հայկական, թէ՛ պարսկական տուներ արձանագրած է պատմական յուշարձաններու շարքին մէջ: Ինչ կը վերաբերի մանրամասներուն, ատոնք, անշուշտ, կը գործածուին.  Ատիկա հսկայական հարստութիւն է, որ կը ներառէ ոչ միայն ճարտարապետութիւն, այլեւ` ազգային աւանդոյթներ:

–  Հայ խօճաները ո՞ւր նախընտրած են կառուցել իրենց տուները եւ ի՞նչ շինանիւթ  օգտագործած են:

–  Օրինակ` Սպահանի մէջ շատ տափակ, հարթ տարածք է, եւ շատերը նախընտրած են գետի մօտ կառուցել իրենց տուները` զով ըլլալու համար. գետին մօտ կառուցուած տուները, ի դէպ, աւելի թանկ  արժած են: Այնտեղ քար գոյութիւն չունի, բոլոր խօջաներու տուները կառուցուած են աղիւսով, իսկ հասարակ հայ շինականներու տուները` ցեխով:

–  Դուք ճարտարապետութիւն ուսանած էք երկիր-թանգարանի` Իտալիոյ մէջ` վերածնունդի դարաշրջանի այնպիսի երկրի մը մէջ, որ աշխարհին տուած է արուեստի հանճարներ եւ հանճարեղ կոթողներ… Ին՞չ նմանութիւն կը տեսնէք իտալական եւ հայկական ճարտարապետութեան միջեւ:

–  Նմանութիւնը որպէս ոճ` չեմ կրնար ըսել, բայց երկուքը իրար հետ շատ մեծ կապ  ունեցած են:  Խաչակիրներու արշաւանքէն յետոյ շատ հայեր  հաստատուած են Իտալիոյ մէջ: Սկսած 17-րդ դարէն` Իտալիոյ Գիւորնօ քաղաքին մէջ վաճառականներու 50%-էն աւելին հայեր էին: Բնակաբանաբար, ամէն ինչի մէջ կայ հայկական ձեռագիր, հայու հետք: Ամբողջ Իտալիայով մէկ կան հայկական փողոցներ, հայկական եկեղեցիներ, որոնք աւելի շատ իտալական ոճ ունին, բայց հայերը  կառուցած են:

–  Պարո՛ն Պրամպիլա, Դուք, բնականաբար, ուսումնասիրած էք տարբեր երկիրներու ճարտարապետութիւնները. Ատոնցմէ ո՞ր մէկը  Ձեզի առաւել հետաքրքրած է, որմէ՞ կարելի է շատ բան սորվիլ եւ օգտագործել ներկայիս ճարտարապետական կառոյցներուն մէջ:

– Իմ ուսումնասիրութիւններէս մէկը, որուն մէջ մասնագիտացած եմ, հիմնականին մէջ մոնկոլական շրջանի ճարտարապետութիւնն է, որ իր մէջ կը ներառէ շատ բարդ կառոյցներ: Համաժողովի ընթացքին ես ցուցադրեցի ատոնցմէ մէկուն` սուլթանի ապարանքի նկարը, որուն գմբէթը 50 մեթրէ աւելի է. ատիկա միակն է եւ շատ բարդ ու նուրբ ճարտարապետութիւն է: Ատկէ յետոյ կառուցուած է Պրունելեսկիի տունը Ֆլորանսի մէջ: Հայկական ճարտարապետութեան մէջ 7- 8-րդ դարերուն կան ճարտարապետական հոյակերտ կառոյցներ: Չեմ կրնար այս ամէնուն մասին խօսելով չառանձնացնել իտալական բարձրաճաշակ եւ իւրօրինակ ճարտարապետութիւնը:

–Խօսինք համաժողովին մասին. կրնա՞յ այն նպաստել տարբեր երկիրներէ ժամանած ճարտարապետներուն, ձեւաւորողներուն իրենց մասնագիտական ոլորտին մէջ` ինչ-ինչ հետաքրքիր, իւրօրինակ նորամուծութիւններու առումով:

 – Միշտ մասնակցած եմ համաժողովներուն. միայն առաջին անգամ ելոյթ չեմ ունեցած: Անշուշտ, կարեւոր ձեռնարկ է, սակայն կը կարծեմ, որ թեմաները պէտք է աւելի յստակ ըլլան. եթէ հետաքրքիր թեմա մը կայ, պէտք է ատոր շուրջ իրար ետեւէ 10 զեկոյց մը ըլլայ, որպէսզի ուսանողութեան համար աւելի հետաքրքիր դառնայ:

– Ի՞նչ կ’ըսէք այսօրուան Երեւանի ճարտարապետական արտաքին տեսքին մասին. կա՞յ արդեօք ներդաշնակութիւն հինի ու նորի միջեւ:

– Ներդաշնակութիւն չկայ: Անցեալ տարի համաժողովին ընթացքին ես հէնց այդպիսի թեմայով կը խօսէի: Այսօր Հայաստանի ճարտարապետութիւնը երկու կողմնորոշում ունի` կամ կ’ընդօրինակէ միջազգային ճարտարապետական ոճը (որուն նմանատիպ շէնքեր շատ կան Երեւանի մէջ), կամ ալ` կ’աշխատին ստեղծել հայացուած ճարտարապետական  ոճ մը` ինչպէս Հիւսիսային պողոտան, բայց Թամանեանէն վերցուած որոշ փոքր տարրեր կան:

–  Ձեզի համար ո՞րն է հին եւ նոր Երեւանի ամենագեղեցիկ ճարտարապետական կառոյցը:

–  40-50-ական թուականներուն կառուցուած շէնքերը, «Մոսկուա» թատրոնի շէնքը, Կիեւեան փողոցին վրայ կան  քանի մը գեղեցիկ շէնքեր, Կասկադի մէջ:

–  Որո՞ւն  կողմ էք` աւանդականի պահպանմա՞ն, թէ՞ նորի ստեղծման:

– Չի կարելի սահմանափակել. ես Հռոմի մէջ հին աւանդականի կողքին տեսած եմ ժամանակակից կառոյցներ: Պահպանելով հինը` պէտք է զարգացնել, ստեղծել նորը` առանց աւերածութիւններու:

 Կարինէ  Աւագեան