(ԱՐԱՄ ՍԵՓԵԹՃԵԱՆԻ 80-ԱՄԵԱԿԻ ԱՌԹԻՒ) 

Գրամ­շա­կու­թա­յին հանգրուան­նե­րը ար­ձա­կագիր Արամ Սե­փեթ­ճեանի հա­մար պա­տահա­կան տա­րեթուեր չեն. նա բազ­միցս մեզ ապա­ցու­ցել է դրանք ար­ժե­ւորե­լու իրա­ւունքը։ Այ­սօր հա­սել է նրա գրա­կան հունձքի հա­շուեկ­շի­ռը ներ­կա­յաց­նե­լու ար­դար ժա­մանա­կը։

Փետ­րուարի 21ին լրա­ցավ Ա. Սե­փեթ­ճեանի ծննդեան 80ամ­եակը։ Գրա­կանու­թեան պատ­մա­բանը չի կա­րող ան­տարբեր գտնուել նրա տաս­նա­մեակ­նե­րի վաս­տա­կի հան­դէպ, որ այ­սօր մղում է յար­գանքի ու գնա­հատան­քի ջեր­մա­գին զգա­ցումնե­րով լցուել։ Այ­սօր մենք գնա­հատում ենք նրա բե­րած աշ­խոյժ մաս­նակցու­թիւնը ետ­պա­տերազ­մեան շրջա­նի լի­բանա­նահայ գրա­կան կեան­քին, Մեր­ձա­ւոր Արե­ւել­քի «գրա­կան հա­մախմբու­մի» մէջ, մնա­յուն աշ­խա­տակ­ցութիւ­նը ԹՄՄ «Շի­րակ» ամ­սագրին, «Զար­թօնք» օրա­թեր­թին, 15 տա­րինե­րի պա­տաս­խա­նատու խմբագ­րի պաշ­տօ­նը Հ.Բ.Ը.Մ. Լի­բանա­նի շրջա­նակի «Խօս­նակ» ամ­սագրին։

Ա. Սե­փեթ­ճեանը այ­սօր հա­տում է մի քա­նի յո­բելեան­ներ. նրա պատ­մուածքնե­րի առա­ջին ժո­ղովա­ծուն՝ «Ան­լոյս գի­շեր­ներ» խո­րագ­րով, լոյս է տե­սել հե­ռաւոր 1964ին, իսկ սա նշա­նակում է, որ 2014ը նաեւ նշա­նաւո­րում է նրա ստեղ­ծա­գոր­ծա­կան գոր­ծունէու­թեան փա­ռահեղ յիս­նա­մեակը։ Մի նկա­տառում եւս. երես­նա­մեայ երի­տասարդ ար­ձա­կագի­րը պի­տի որ ար­դէն տես­նէր իր «Ան­լոյս գի­շեր­նե­րը», որոնք ապա­հովե­լու էին ստեղ­ծա­գոր­ծա­կան տքնան­քի լոյ­սը։

Ժո­ղովա­ծուի էջե­րում, որ­քան էլ Սփիւռքի մէջ ապ­րող Հա­յի ճա­կատա­գիրը ան­հե­ռան­կա­րային էր թւում, այ­նուամե­նայ­նիւ, հե­ղինա­կը պար­զում էր առա­ջին հեր­թին գրա­կանու­թեան եւ կեան­քի մէջ բերկրան­քի հան­դիպման նկատ­մամբ իր ան­խառն հիացու­մը, «կեան­քի տղմուտ գե­տի մէջ» (իր սի­րելի Թէ­քէեանի բա­ռերով) երազ­ներ փնտռե­լու հա­կուա­ծու­թիւնը։ «Մտա­ծումս ըրած երազ,- յու­շում է մեզ ար­ձա­կագի­րը,- ես ող­ջունե­ցի յա­ռաջա­ցող գի­շերը, եւ աչ­քերս յա­ռած եր­կինքի ան­հունու­թեան՝ իմ երե­ւակա­յու­թեանս ամ­բողջ թա­փովը այնպէս ծաղ­կե­ցու­ցի անա­պատս, որ ես իսկ սկսայ հա­ւատալ նման ծաղ­կաստա­նի մը գո­յու­թեան»։

Իր գրա­կանու­թիւնը, մտա­ծում է յան­դուգն, դեռ իրեն պա­տանի կար­ծող ար­ձա­կագի­րը, հրա­շալի կա­խօր­րան է, ճօ­ճաձող, ուր ին­քը առ նուազն սա­րոյեանա­կան նո­րատիպ հե­րոսն է, իսկ իր գրա­կանու­թիւնը, կրկնենք, թէ­քէեանա­կան մրգաս­տան, որի այ­գե­պանը դառ­նա­լու յա­ւակ­նութիւնն ու­նի։ Սա ար­դէն գրո­ղի ու արուես­տա­գէտի յանձնա­ռու­թիւն է։ Եւ պա­տահա­կան չէ այն հան­գա­ման­քը, որ նրա յա­ջորդ՝ «Կեան­քի կա­րօտով» ժո­ղովա­ծուի (1969) պատ­մուածքնե­րի հե­րոս­նե­րը մեծ մա­սամբ մտա­ւորա­կան­ներ են, արուես­տա­գէտ­ներ, որն ար­դէն գրա­կան տե­սողու­թեան առանձնա­յատ­կութիւն է։ Գե­ղեցի­կի սուր ըն­կալման տպա­ւորու­թեամբ՝ նա հա­ճոյ­քով շփո­թում է նկար­չութեան եւ գրա­կանու­թեան սահ­մաննե­րը, եր­կուսի մէջ էլ տես­նում գե­ղեցի­կի վայրկե­նական հան­դի­պու­մից ծնունդ առ­նող յա­ւեր­ժութեան ու­ղե­գիրը։ Յատ­կա­պէս այս առու­մով ընդգծենք «Ար­տա­սուող նկա­րին առ­ջեւ» պատ­մուածք-պատ­կե­րը։ Ոչինչ որ յա­ջորդ վայրկեանին գե­ղեցիկն այ­լեւս կը խե­ղուի, կը լու­ծուի առօ­րեայի մէջ. կա­րեւո­րը պահն է. արուես­տա­գէտը մարմնա­ւորում է պա­հի նե­րապ­րումը։ Ան­տե­սելու չէ, որ Ա. Սե­փեթ­ճեանի հե­րոս­նե­րի մէջ սա շա­րու­նա­կական վար­քա­գիծ է. «Ող­ջա­կէզ» վի­պակում (1978) հե­ղինա­կի՝ նկա­րիչ-արուես­տա­գէտ Աշոտ-Վահ­րա­մի կող­քին «օտար» հե­րոսու­հին է՝ Ռա­մոնա-Իլ­հէ­մը, որը մար­դուս ներ­քին, «այնկողմնա­յին» աշ­խարհի վա­ւերագ­րումն է։ Այստե­ղից ծնունդ է առ­նում Ա. Սե­փեթ­ճեանի կեր­պա­րաս­տեղծ մէկ կա­րեւոր յատ­կա­նիշը՝ եր­կուու­թեան խորհրդի հաս­տա­տու­մը ստեղ­ծա­գոր­ծա­կան ներ­քին շեր­տե­րում։

Եթէ մէկ բա­ռով կամ ար­տա­յայ­տութեամբ ընդգրկե­լու լի­նենք նրա ստեղ­ծա­գոր­ծութիւ­նը, պի­տի ար­ձա­նագ­րենք, որ հե­ղինա­կի կենտրո­նական մտա­ծումն ու փնտռտու­քը «Հա­յու հո­գու» ճա­նաչումն է, ծուէն­նե­րից խճան­կար կազ­մե­լու գրա­կան շնոր­հը։ Նա սկսում է այնտե­ղից, որ­տեղ թւում է թէ աւար­տել է ու­սուցիչ-բա­նաս­տեղծը։ Զգա­յուն գրո­ղը իր ամէն մի նեար­դով ապ­րում է հա­յու­թեան բա­ժին ըն­կած տագ­նապնե­րը՝ լի­նեն դրանք եկե­ղեցա­կան վէ­ճեր եր­կու նուիրա­պետա­կան աթոռ­նե­րի մի­ջեւ, լի­բանա­նեան մա­շող տագ­նապ, Ար­ցա­խեան շար­ժում թէ Սպի­տակի աղի­տալի երկրա­շարժ։ Ա. Սե­փեթ­ճեանը իր հրա­պարա­կախօ­սական եւ գրա­կանա­գիտա­կան եր­կու հրա­շալի ժո­ղովա­ծու­նե­րում՝ «Ժա­մանա­կայոյզ խո­հեր» (2005) եւ «Բա­նաս­տեղծու­թիւնը տագ­նա­պի ընդմէ­ջէն» (2009), ամ­բողջաց­նում է սփիւռքա­հայ գե­ղարուես­տա­կան մտքի զար­գա­ցու­մը ըն­կե­րային նոր յոյ­զե­րի յոր­ձա­նու­տում։ Այստեղ կա­րող ենք մեզ թոյլ տալ խմբագ­րե­լու մեր իսկ բնու­թագրման փոր­ձը. նա շա­րու­նա­կում է ոչ թէ այնտե­ղից, որ­տեղ «աւար­տել են» մեծ նա­խորդնե­րը (յի­շենք նաեւ Վա­հէ-Վա­հեանին), այլ որ­տեղ «ընդհա­տել են» իրենց խօս­քը, կի­սակա­տար թո­ղել մտքի սրու­թիւնը։

Այս որո­նու­մի ճամ­բին, սա­կայն, հե­ղինա­կը ձգտել է միշտ հե­ռու մնալ ազ­գա­յին սնա­պար­ծութեան գայ­թակղու­թիւնից. նրա տե­սադաշ­տում միայն Հա­յը կամ հայ գրա­կանու­թեան փաս­տը չէ, որ հպար­տութեան ցու­ցիչ են դառ­նում։ Նրա որո­նածը ազ­գա­յինից ան­դին՝ մարդկա­յին նե­րաշ­խարհի, գե­ղարուես­տա­կան ճշմար­տութեան որոն­ման ծալ­քերն են, որոնց օրի­նակ­նե­րը մենք յայտնա­բերում ենք «Ես սեւ եմ… բայց գե­ղեցիկ» (1985), «Ող­ջա­կէզ» վի­պակ­նե­րում, ուր հայ հե­րոս­նե­րի կող­քին եւ գրո­ղական նո՛յն պա­տաս­խա­նատուու­թեամբ ու հո­գածու­թեամբ կեր­տում է Սե­ւամորթնե­րի, Արաբ­նե­րի ներ­հակ ճա­կատագ­րեր՝ ցու­ցա­բերե­լով խո­րին յար­գանք գրա­կան կեր­պարնե­րի ու իրեն ու մեզ «ան­ծա­նօթ» մշա­կոյթնե­րի նկատ­մամբ։ Սի­րուած անուն է Ա. Սե­փեթ­ճեանը նաեւ Արաբ­նե­րի շրջա­նում։ Պա­տահա­կան չէ այն ջերմ ու լայն ըն­դունե­լու­թիւնը, որին ար­ժա­նացաւ ար­ձա­կագի­րը՝ իր «Ող­ջա­կէզ» վի­պակով՝ Նի­զար Խա­լիլիի թարգմա­նու­թեամբ (2004)։

Արամ Սե­փեթ­ճեանը գրող լի­նելուց զատ նաեւ նուիրեալ ըն­թերցող է. նրա գրա­կանու­թիւնը մի հրա­պարակ է, ուր հնա­րաւո­րու­թիւն է ստա­նում հան­դի­պելու ու ջեր­մօ­րէն «ձեռքսեղ­մումնե­րի» գա­լու ան­ցեալի ու ներ­կա­յի իր գրչեղ­բայրնե­րի հետ։ Սա գրա­կանու­թեան մի­ջոցով գրա­կանու­թեան իւ­րա­տեսակ գնա­հատու­թիւն է, ուր պա­տուի են հայ գրա­կան գան­ձա­նակին ար­ժէ­քաւոր կշիռ բե­րած արուես­տա­գէտ­նե­րը՝ Յով­հաննէս Թու­մա­նեանից, Աւե­տիք Իսա­հակեանից մին­չեւ Վա­հագն Դաւ­թեան, Դա­նիէլ Վա­րու­ժա­նից, Մատ­թէոս Զա­րիֆեանից, Շա­հան Շահ­նուրից, Վա­հան Թէ­քէեանից, Վազ­գէն Շու­շա­նեանից ու Մու­շեղ Իշ­խա­նից մին­չեւ Զահ­րատ, Զա­րեհ Խրա­խու­նի ու Ռո­պէր Հատ­տէ­ճեան։ Սա սի­րոյ բա­ցառիկ հան­դի­սաս­րահ-տո­ղանցք է, որը եր­բեմն առար­կա­յական խո­րու­թիւն է ստաց­նում, ին­չի ապա­ցոյցնե­րից մէկն էլ 2012ին ըն­թերցո­ղին հրամցրած Վա­հէ-Վա­հեանի՝ իր կազ­մած ու հրա­տարա­կած «Բա­նաս­տեղծին սիր­տը» ար­ժէ­քաւոր ու շքեղ նա­մակա­նին է։ Ան­մի­ջապէս աւե­լաց­նենք, որ այդ նա­մակա­նիից յոր­դում է Վա­հէ-Վա­հեան մար­դու, քա­ղաքա­ցու, բա­նաս­տեղծի ու խմբագ­րի ան­մի­ջական նկա­րագի­րը՝ ար­դար բնու­թագրումնե­րով, ան­գամ մարդկա­յին բա­ցատ­րե­լի վրէպ­նե­րով։

Ա. Սե­փեթ­ճեանին ճա­նաչում են նաեւ Հա­յաս­տա­նում. նա Հա­յաս­տա­նի Գրող­նե­րի Միու­թեան ան­դամ է, գրող­նե­րի հա­մահայ­կա­կան աւան­դա­կան հա­մաժո­ղով­նե­րի ցան­կա­լի մաս­նա­կից։ Աւե­լորդ չէ յի­շատա­կել, որ նրա գե­ղարուես­տա­կան գոր­ծե­րի առ այժմ վեր­ջին՝ «Հող եւ մոր­մոք» ժո­ղովա­ծուն (2001) լոյս է տե­սել հէնց հայ­րե­նիքում։ Յոյս ու­նենք, որ այս տա­րի նրա ըն­թերցո­ղը առիթ կ’ու­նե­նայ «սփո­փելու» իր եր­կար սպա­սու­մը նոր ու ամ­բողջա­կան ժո­ղովա­ծուի լոյ­ս ընծա­յու­մով։

Ա. Սե­փեթ­ճեանը ու­նի մի ու­րիշ՝ ոչ գրա­կան յատ­կա­նիշ. նա խոր ար­մատներ է ձգում երի­տասար­դութեան մէջ։ Միշտ ու­սա­նող­նե­րի մէջ է, նրանց յոյ­զե­րի, նրանց ճա­շակի ձե­ւաւոր­ման ճա­նապար­հին ու­նի իր գտնուած խոր­հուրդը, եւ ու­սա­նող­ներն էլ վստա­հում են նրան։ Երե­ւանի Խ. Աբո­վեանի անուան Հայ­կա­կան Պե­տական Ման­կա­վար­ժա­կան Հա­մալ­սա­րանի բա­նասի­րական բա­ժան­մունքում եւ «Սփիւռք» Գի­տաու­սումնա­կան Կենտրո­նում նա միշտ սպա­սուած անձնա­ւորու­թիւն է՝ իր ելոյթնե­րով, իր գոր­ծե­րով։ Ոգե­ւորիչ է ան­շուշտ մեր ու­սա­նող­նե­րի հա­մար գրա­կան-ստեղ­ծա­գոր­ծա­կան փոր­ձե­րին նրա հա­մակ ու­շադրու­թիւնը, պար­գե­ւատ­րութիւննե­րը։ Պա­տահա­կան չէ, որ վեր­ջին տա­րինե­րին նրա ստեղ­ծա­գոր­ծութիւննե­րը դար­ձան մա­գիստրա­տու­րա­յի գի­տական քննու­թեան նիւ­թեր։ Պա­տահա­կան չէ, որ եր­կու տա­րի առաջ Հա­մալ­սա­րանի Նա­խագահ Պրոֆ. Ռու­բէն Միր­զա­խանեանը նրան պար­գե­ւատ­րեց «Խա­չատուր Աբո­վեան» յու­շա­մեդա­լով։ Վստահ ենք, որ նա խո­րաց­նե­լու է այդ կա­պը, որ եր­կուստեք հարստա­ցու­ցիչ բա­նուկ ճա­նապարհ է։

Եթէ ամ­փո­փելու լի­նենք, Ա. Սե­փեթ­ճեանը շա­րու­նա­կում է մնալ գրա­կան բազ­մա­շերտ ու բազ­մազբաղ պատ­նէ­շի վրայ՝ ե՛ւ իբ­րեւ ար­ձա­կագիր, ե՛ւ իբ­րեւ քա­ղաքա­ցի, ե՛ւ իբ­րեւ երի­տասար­դութեան ու­սուցիչ՝ հե­տեւե­լով իր մտա­ծողու­թեան մէջ կար­գա­խօսի ար­ժէք ստա­ցած ձե­ւակեր­պումին. «Հայ գրողն ու մա­մու­լի մար­դը, ու­նին պարտքն ու պար­տա­կանու­թիւնը լսե­լու միայն իրենց ներ­քի՛ն ձայ­նը, խղ­ճի՛ ձայ­նը. ան­կախ իրենց պատ­կա­նելիու­թեամ­բը պայ­մա­նա­ւո­րուած անձնա­կան ու նե­րանձնա­կան հա­շուեն­կատ մեկ­նա­կէտե­րէն»։

Մաղ­թենք նրան քա­ջառող­ջութիւն եւ գրչի նո­րանոր հա­րուած­ներ՝ ի շահ գրա­կանու­թեան, ի շահ արեւմտա­հայ լե­զուի շա­րու­նա­կական թե­ւաբախումի։

ՍՈՒՐԷՆ ԴԱՆԻԷԼԵԱՆ

բանասիրական գիտութիւնների դոկտոր, պրոֆ.

Խ. Աբովեանի անուան ՀՊՄՀ «Սփիւռք» գիտաուսումնական կենտրոնի տնօրէն

ՔՆԱՐԻԿ ԱԲՐԱՀԱՄԵԱՆ

բանասիրական գիտութիւնների թեկնածու

«Սփիւռք» գիտաուսումնական կենտրոնի մեթոդիստ

«Նոր Յառաջ»