«Այրընթը» հրատարակչությունը լույս է ընծայելՀետազոտող, գրող և ռեժիսոր Քազըմ Գյունդողանի «Քահանայի թոռները» գիրքը:

Գիրքը, որի հիմքում ընկած են մինչ 1938 թ. Հոզաթի մերձակայքում գտնվող Հալվորի գյուղի Վանք վայրում բնակված քահանայի ընտանիքի անդամների հետ հարցազրույցները, նաև շատ կարևոր տեղեկություններ է հաղորդում Դերսիմի հայերի պատմության ամենակարևոր պատմական կոթողներից մեկի՝ Հալվորի Սուրբ Կարապետ վանքի մասին: Վերջին տարիներին Դերսիմի հայերի վերաբերյալ հանգամանալից ուսումնասիրություններով հանդես եկող Քազըմ Գյունդողանի «Քահանայի թոռները» գրքից հետո թեմայի վերաբերյալ երկրորդ գիրքն է լույս տեսնելու: Գյունդողանի հետ սկսեցինք զրուցել գրքի արկածներից՝ ծավալվելով դեպի Դերսիմի և Դերսիմի հայերի պատմություն:

Նախ՝ խնդրում եմ պատմել «Քահանայի թոռները» գրքի ստեղծման նախապատրաստական գործընթացի մասին:

2003-2004 թ. ի վեր կնոջս՝ Նեզահաթ Գյունդողանի հետ միասին Դերսիմի վերաբերյալ աշխատանքներ ենք կատարում: Մենք նաև վավերագրական ֆիլմերի ռեժիսորներ ենք: 2004 թ. նկարեցինք «Եթե Մնձուրը չհոսի» խորագրով վավերագրական ֆիլմը, որը նվիրված էր բնության և էկոլոգիայի հավասարակշռության թեմային: Այդ ֆիլմի նկարահանման ընթացքում դերսիմցիների հետ խոսելիս հատկապես 65-70 տարեկան մարդկանցից հաճախ էինք լսում «1938 թ. կոտորածներ տեսանք, աքսորվեցինք» խոսքերը: Մեր ուշադրությունը գրվեց այն, որ Դերսիմում բնության և էկոլոգիայի հավասարակշռության հարցում, որն անցյալից շատ ավելի ապագային է առնչվում, հաճախ անցյալին՝ 1938 թ. կատարվածներին են ուշադրություն դարձնում: Ես էլ դերսիմցի եմ, մեծացել եմ Դերսիմի ողբերով, սակայն Դերսիմի ապստամբությունների և 1938 թ. կատարվածների վերաբերյալ մոտեցումս ստացածս կրթության պատճառով սահմանափակվում էր պաշտոնական թուրքական պատմագրական թեզի սահմաններով: Այդ իսկ պատճառով «Եթե Մնձուրը չհոսի» վավերագրական ֆիլմից հետո սկսեցինք փնտրել «1938 թ. ի՞նչ է տեղի ունեցել» հարցի պատասխանը: Մեր խոսեցրած մարդկանց 95 տոկոսն ասաց. «Մենք չենք ապստամբել, պետությունը եկավ և մեզ կոտորեց»: Այդ ամենը վերապրած մարդկանց մարմիններին դեռևս աքսորի և գնդակների հետքեր կային: Բացի այդ՝ նկատեցինք, որ այդ մարդիկ ինչպես մարմինների վրա, այնպես էլ զգայական և մտավոր աշխարհում կրում են այս վերքերի հետքերը: Մեր կատարած հարցազրույցների հետ մեկտեղ սկսեցինք կարդալ նաև այդ ժամանակաշրջանի վերաբերյալ պատմական աղբյուրներ: 2007 թ. հասկացանք, որ 1938 թ. Դերսիմում ապստամբություն չի եղել, պետությունը չափազանց կազմակերպված կոտորած է իրականացրել: Դերսիմցիները 1938 թ. տեղի ունեցածին «թերթելե» (զազաերեն՝ tertele) են ասում, որը նշանակում է կոտորած կամ ցեղասպանություն:

Ձեր աշխատանքները ձեզ ի՞նչ արդյունքի հանգեցրեցին:

Երբ ոչ վաղ անցյալի վերաբերյալ փաստաթղթեր էինք ուսումնասիրում, տեղին է ասել, որ ապտակ ստացանք: Սկսեցինք ավելի խորը ուսումնասիրություններ կատարել: Ճշմարտության հետևից ընկանք: Մանրամասն ուսումնասիրություններ սկսեցինք Դերսիմի տնտեսական և սոցիալական կառուցվածքի վերաբերյալ: Աշխատանքներ ծավալեցինք Դերսիմի էթնիկ խմբերի և տարբեր կրոնական խմբերի վերաբերյալ: Ինչքան մեր ուսումնասիրությունները խորացրեցինք, այնքան փորձեցինք 1938 թ. Դերսիմում կատարվածը չգնահատել որպես ապստամբություն և փորձել հասկանալ, որ ՄԱԿ-ի 1948 թ. համաձայնագրի համաձայն՝ Դերիսմում կատարվածը արդյոք ցեղասպանություն, թե ոչ: Համաձայն 1948 թ. ՄԱԿ-ի համաձայնագրի՝ որևիցէ պատմական իրադարձություն ցեղասպանություն որակելու համար անհրաժեշտ է ուղղորդվել 5 չափորոշիչով.

1. Որևէ խմբի նկատմամբ համակարգված կոտորած:
2. Համակարգված աքսոր:
3. Համակարգված ձուլում:
4. Այդ խմբի վերարտադրման ֆիզիկական, սոցիալական և մշակութային ոլորտների բնաջնջում:
5. Այդ խմբի կանանց և երեխաների բռնի տեղափոխումը մեկ այլ հասարակական խումբ:

Տեսանք, որ Դերսիմում 1938 թ. այս չափորոշիչներց առաջին 4-ը կիրառվել է: Հինգերրորդ չափորոշիչի վերաբերյալ որևէ փաստ չունեինք: Սկսեցինք ուսումնասիրել: Մանրամասն ուսումնասիրություններ կատարեցինք՝ հասկանալու, թե կանանց և երեխաների նկատմամբ համակարգված քաղաքականություն եղել է, թե ոչ: Ահա այս ընթացքում էլ գտանք «Դերսիմի կորուսյալ դուստրերը»պատմությունը և 3 տարի շարունակ այս թեմայի վրա աշխատեցինք: Արդյունքը եղավ «Դերսիմի կորուսյալ դուստրերը» վավերագրական ֆիլմը: Իսկ հետագայում նկարված «Հայ վայի ժամանակը» վավերագրական ֆիլմում փորձեցինք հարցը ներկայացնել ոչ թե միայն ճնշվածների, այլև ճնշողների տեսանկյունից: Փորձեցինք արտացոլել նրանց զգայական և մտավոր աշխարհը: Բավակաչափ վկա գտանք:

Դերսիմի հայերի թեման ինչպե՞ս հայտնվեց ձեր օրակարգում:

Այս բոլոր աշխատանքների ըթնացքում 2007 թ. ցայսօր բավականին տեղեկություն հավաքեցինք առ այն, թե Դերսիմի որ գյուղում որ աշիրեթը, էթնիկ կամ էլ կրոնական խումբն է ապրել և նրանց հետ հետագայում ինչ է եղել: Բնականաբար, Դերսիմի հայերի թեման էլ այսպիսով հայտնվեց մեր օրակարգում: Նախկինում էլ գիտեինք հայկական գերեզմանոցների, եկեղեցիների, վանքերի և գյուղերի մասին, սակայն հատկապես 2010 թ. հետո այն ավելի խորը հիմքերի վրա դրեցինք: Տեսանք, որ Օսմանյան կայսրությունից մինչև Հանրապետական Թուրքիա պետության մտայնությունում Դերսիմի հարցը լոկ ղզլբաշների խնդիր չի եղել, միաժամանակ այն նաև քրիստոնեական, ավելի ճիշտ՝ իսլամացման խնդիր է եղել: Ինչ որ առումով Դերսիմը հանրապետության սև արկղն է: Պետության իսլամացման ջանքը Դերսիմում ալևիներին և հայերին մտերմացրել է: Դերսիմում 1915 թ. անվաում են «նախկին թերթելե (զազաերեն՝ Terteleo Veren)», իսկ 1938 թ.՝ «հետագա թերթելե (զազաերեն՝ Terteleo Peyen)»: Մենք այս թեմայով հատկապես շատ բան իմացանք Հովսեփ Հայրենիի Դերսիմի և Դերսիմի հայերի պատմության վերաբերյալ կատարած աշխատություններից: Արդյունքում եկանք այն եզրահանգման, որ Դերսիմը քրդերի, հայերի, զազաների և թուրքմենների համատեղ հայրենիքն է:

1938 թ. կոտորածների ժամանակ հայերը ևս թիրախու՞մ էին:

Գոյություն ունի տեսկաետ, համաձայն որի՝ 1938 թվականը 1915 թվականի կիսատ մնացած գործն ավարտին հասցնելու համար էր: Սակայն կարծում եմ, որ սա չափազանց ծայրահեղ ընհանրացում է: Վկաների և ճնշվածների հետ կատարած մեր հարցազրույցները ևս հաստատում են: Դերսիմի հայերի վերաբերյալ մեր աշխատանքների ժամանակ պատրաստեցինք «Վանքի երեխաները» վավերագրական ֆիլմը, այս աշխատանքը ևս ավարտվելու վրա է: Ֆիլմը նկարվել է Վանք բնակավայրում, որին անդրադառնում ենք «Քահանայի թոռները» գրքում: «Քահանայի թոռները» գրքից հետո Դերսիմի հայերի վերաբերյալ ևս մի գիրք ենք պատրաստելու:

«Քահանայի թոռները» գրքում շատ է խոսվում Հալվորի գյուղի Վանք բնակավայրում գտնվող Սուրբ Կարապետ վանքի մասին: Ի՞նչ նշանակություն ունի այս վանքը:

Մինչ 1938 թ. Դերսիմում հայերի բնակության շատ քիչ վայրերից մեկն էլ Հալվորի Սուրբ Կարապետ վանքն էր: Դերսիմի հայերի բազմաթիվ եկեղեցիներն ու վանքերը 1915 թ. և անմիջապես հետո ավերվել են: Թեև 1915 թ. Դերսիմի հայերի մի մասին հաջողվել է ողջ մնալ, սակայն չեն կարողացել պահպանել իրենց մշակութային գոյությունը: Միայն մի քանի գյուղ և վանք էր մնացել, որոնք կարողացել էին պահպանել իրենց հավատքն ու մշակույթը: Դրանցից մեկն էլ Սուրբ Կարապետ վանքն էր, որը մինչ 1938 թ. շարունակել է գործել, Հոզաթի և Մազգիրտի շրջակայքի հայերի համար կրոնական կենտրոն է եղել, ինչն էլ պետությանը շատ էր անհանգստացնում: Պետությունը շրջակա ղզլբաշ աշիրեթներին հայերի գոյության վերաբերյալ նախազգուշացրել էր, նաև այնտեղ ապրող հայերին առաջարկել էին տեղափոխել Բեյրութ կամ մեկ այլ վայր: Բազմաթիվ դերսիմցի հայեր էլ այս ընթացքում լքել էին երկիրը: Սակայն գրքում ներկայացրած քահանայի ընտանիքի մեծ մասը մինչ 1938 թ. մնացել է Դերսիմում: «Դերսիմի կորուսյալ դուստերերը» վավերագրական ֆիլմի ժամանակ Սպարտայում գտանք Դերսիմի կորուսյալ դուստրերից մեկին: Իմացանք, որ դերսիմցի հայ է եղել: Երբ իմացանք, որ այս աղջիկը քահանայի ընտանիքից է եղել, գտանք Սպարտայում, Դերսիմում, Իզմիրում և արտերկրում գտնվող նրա բարեկամներին: Սակայն նույն ընտանիքի անդմաները կորցրել էին միմյանց հետ կապը:

Գրքում հաճախ եք օգտագործում «ալևի հայ» եզրը, մի փոքր կմեկնաբանե՞ք:

Ալևի հայերի հարցին ավելի մանրամասն երկրորդ գրքում ենք անդրադառնալու: Մոտ 100 դերսիմցի հայից հարցազրույց ենք վերցրել, որոնք ներկայացնելու ենք երկրորդ գրքում: Դերսիմի տարբեր գյուղերում 1915 թ. և 1938 թ. թերթելեից հետո այնտեղ մնալ նախընտրած հայերի զգալի մասը թեև չի մոռացել, որ ազգությամբ հայ է, սակայն հավատքի տեսանկյունից հարում է ալևիների կրոնին, հետևում է ալևիների ծիսակարգին: Նրանք կամ ալևի ղզլբաշ աշիրեթների անդման են, կամ էլ մոտ են կանգնած նրանց: Բնականաբար այս քայլին դիմել են ինքնապաշտպանության նկատառումներից ելնելով: Դերսիմում աշիրեթների կառուցվածքը բավականին հստակ է: Այնքան էլ հեշտ չէ Դերսիմում ապրել առանց որևէ աշիրեթի կազմում լինելու կամ մոտ կանգնելու: Ահա այս մարդկանց բնորոշելու համար էլ օգտագործում ենք «ալևի հայ» հասկացությունը:

Այս հասկացության դեմ որևէ առարկություն կա՞:

Այո՛, կա: Գոյություն ունի մի ընկալում, համաձայն որի՝ հայը անպայման պետք է քրիստոնյա լինի: Մինչդեռ հայկականությունը էթնիկ ինքնություն է: Իրենց ալևի հայ բնորոշողները ևս ասում են. «Իրենց սուննի, ալևի կամ քրիստոնյա բնորոշող թուրքեր ևս կան, ինչու՞ ալևի հայ չլինի»:

Բայց այս մարդիկ իրենց կամքով չեն ընտրել «ալևի հայ» լինելը…

Այո՛, բայց չպետք է մոռանալ, որ յուրաքնաչյուր հավատք կարող է գույություն ունենալ լոկ իր հաստատություններով: Եթե Դուք եկեղեցի, քահանա, վանք չունեք, ինչպե՞ս կարող եք պահել Ձեր հավատքը…

«Երբ Արմենակ Բաքըրը եկավ Դերսիմ, մեզ լույս բերեց»:

Ալևիների տեսանկյունից իրավիճակն ինչպիսի՞ն է: Ալևիները «ալևի հայերին» օրինական համարու՞մ են:

Ալևի դեդեներին այս հարցն ուղղեցինք: Բազմաթիվ ալևի դեդեներ ասացին, որ նրանց ընդունում են, և նրանց հետ դեդե-թալիփ (ալևիների կրոնին բնորոշ կառուցվածք-«Ակունքի» խմբ.) հարաբերության մեջ են: Բնականաբար, առկա են որոշակի խնդիրներ: Օրինակ՝ պատմականորեն ալևիներն ու հայերը իրար հետ չէին ամուսնանում: Սա խնդիր էր հանդիսանում նաև «ալևի հայերի» համար: Երկու կողմն էլ մեկը մյուսի հետ ամուսնանալ չէր նախընտրում: Սակայն 1970-ական թթ. սկսած Դերսիմում, սոցիալիստական պայքարի զարգացման հետ մեկտեղ, հաղթահարվեց նաև այս խնիրը: Օրինակ՝ հարցազրույցի ժամանակ դերսիմցի մի հայ ասաց. «Երբ Արմենակ Բաքըրը եկավ Դերսիմ, մեզ լույս բերեց: Եթե նա չգար, մենք այստեղ չէինք կարող ապրել: Մեզ ճնշող, մեզ օտարող աշիրեթների ճնշումները նվազեց, երբ Արմենակ Բաքըրը եկավ Դերսիմ և սոցիալիստական պայքարը ուժեղացրեց Դերսիմում: Ալևի երեխաներն էլ հեղափոխական դարձան, մեր երեխաներն էլ…»: Կարծում եմ՝ այս արտահայտությունները համապատասխանում են պատմական ճշմարտությանը: Տեսնում են, որ 1970-ականներից հետո աշիրեթների ճնշումները հայերի նկատմամբ գնալով նվազում են:

Հարցազրույցը վարեց Ֆերդա Բալանջարը

Լուսանկարը` Պերճ Արաբյանի

http://www.agos.com.tr/tr/yazi/14028/dersimliler-1915e-onceki-tertele-der

Թարգմանեց Անահիտ Քարտաշյանը

Akunq.net