ՄԵԴԻԱՄԱՔՍ»Ի ՀԱՐՑԱԶՐՈՅՑԸ «ԳԱԼՈՒՍՏ ԳԻՒԼԲԵՆԿԵԱՆ» ՀԻՄՆԱԴՐԱՄԻ ՀԱՅԿԱԿԱՆ ՀԱՄԱՅՆՔՆԵՐԻ ԲԱԺՆԻ ՏՆՕՐԷՆ ՌԱԶՄԻԿ ՓԱՆՈՍԵԱՆԻ ՀԵՏ

Հայոց Ցեղասպանութեան 100րդ տարելիցի շեմին «Մեդիամաքս»ը հարցազրոյցների շարք է նախաձեռնել Հայաստանում եւ Սփիւռքում ապրող մտաւորականների հետ, որոնց միջոցով փորձելու ենք տարբեր կարծիքներ հաւաքել այն մասին, թէ արդեօք Ցեղասպանութեան 100րդ տարելիցը կարո՞ղ է որոշակի «նոր սկիզբ» դառնալ հայութեան համար:

Այսօր մեր զրուցակիցն է «Գալուստ Գիւլբենկեան» հիմնադրամի Հայկական համայնքների բաժանմունքի տնօրէն Ռազմիկ Փանոսեանը: Կանադահայ Ռազմիկ Փանոսեանը քաղաքագիտութեան դոկտորի կոչում է ստացել Լոնդոնի Տնտեսագիտութեան համալսարանում: Նա 2006թ. Կոլումբիայի համալսարանի հրատարակած «The Armenians: From Kings and Priests to Merchants and Commissars» աշխատութեան հեղինակն է:

2014թ. Հոկտեմբերին «Գալուստ Գիւլբենկեան» հիմնադրամի Հայկական համայնքների բաժանմունքի նախաձեռնութեամբ Լիսաբոնում հաւաքուեցին մի քանի տասնեակ հայ մտաւորականներ՝ աշխարհի տարբեր մասերից, որպէսզի քննարկեն, թէ ինչ է սպասւում հայերին 2115 թուականին:

ԱՐԱ ԹԱԴԵՒՈՍԵԱՆ.- Ինչպիսի՞ն է լինելու 2015 թուականի Ապրիլի 25ը: Արդեօք այն կարո՞ղ է նոր սկիզբ խորհրդանշել, որի միջոցով Հայաստանն ու Սփիւռքը կը փորձեն նոր հայեացք գցել իրենց ապագային:

ՌԱԶՄԻԿ ՓԱՆՈՍԵԱՆ.- Ապրիլի 25ը միաժամանակ ե՛ւ շարունակութիւն, ե՛ւ նոր սկիզբ է լինելու:
Շարունակութիւն է լինելու այն իմաստով, որ Ցեղասպանութեան 100րդ տարելիցից յետոյ մեզ սպասելու են նոյն հարցերն ու մարտահրաւէրները: Միւս կողմից, բաւական տարբեր է լինելու, որովհետեւ եթէ մենք մեզ հարցնենք՝ «հիմա ի՞ն»չ, դրա յստակ պատասխանն այսօր չունենք ո՛չ Հայաստանում, ո՛չ էլ Սփիւռքում:
Ապրիլի 25ի խորհրդանշական իմաստն այն է, որ մտածենք 2115ի մասին:
Անշուշտ, տարբեր մօտեցումներ ու կարծիքներ կը լինեն: Կարծում եմ՝ պէտք է ղեկավարութիւնը եւ ժողովուրդը միասին քննարկեն՝ որը պէտք է լինի յաջորդ քայլը: Որպէս երկիր եւ ժողովուրդ ո՞ր ուղղութեամբ պէտք է գնանք: Բնական է, որ Սփիւռքի եւ Հայաստանի տարբեր կառոյցների, կուսակցութիւնների կարծիքները տարբեր կը լինեն, բայց պէտք է նուազագոյնը համաձայնութեան գալ հիմնական հարցերի շուրջ, որոնք վաղուց լուծման են սպասում, եւ շատ աւելի լաւ, եթէ կարելի լինի գտնել հիմնական համաձայնութեան կէտեր: Հարցերի պատասխանները կարող են տարբեր լինել, բայց գոնէ փորձենք համաձայն լինել, թէ ինչ հարցեր են մեր ազգին յուզում:

ԱՐԱ ԹԱԴԵՒՈՍԵԱՆ.- Բայց Հայաստանում եւ Սփիւռքում այդ հարցերի շուրջ մտաւոր բանավէճ չի ծաւալւում: Բոլորը կարծես զբաղուած են կարճաժամկէտ հարցերի լուծմամբ եւ ապագայի տեսլականի մասին քննարկում չկայ:

ՌԱԶՄԻԿ ՓԱՆՈՍԵԱՆ.- Կարծում եմ, որ մէկ միասնական տեսլականի որոնումը ճիշդ չէ: Մենք որպէս ժողովուրդ կարող ենք մի քանիսը ունենալ. բազմակողմանի ժողովուրդ ենք: Բայց իսկապէս պէտք է հեռուն տեսնենք, ապագայի մասին մտածենք: Մեր նախաձեռնութեան փափաքը հէնց դա է, որ կարողանանք օգնական լինել այդ տեսլականները պատրաստելու գործում:
Հասկանալի է, որ յաջորդ երեք ամիսների ընթացքում անընդհատ կը լսենք 100ամեակի մասին: Բայց դրանից յետոյ պէտք է մտածենք՝ ուր ենք ուզում գնալ: Սփիւռքի կազմակերպութիւններից մի քանիսը փորձում են տարբերակներ գտնել: Յուսամ՝ Հայաստանի կառավարութիւնն էլ է մտածում այդ մասին եւ ծրագրեր է քննարկում:

ԱՐԱ ԹԱԴԵՒՈՍԵԱՆ.- Հնարաւոր համարո՞ւմ էք Սփիւռքի եւ Հայաստանի միջեւ մշտական քննարկումների ոչ պաշտօնական հարթակի ստեղծումը:

ՌԱԶՄԻԿ ՓԱՆՈՍԵԱՆ.- Կարծում եմ՝ Սփիւռքի կազմակերպութիւնները պէտք է ապակենտրոնացուած ձեւով այս գործընթացի մէջ մտնեն, ներկայացնեն իրենց 20-30 տարուայ տեսլականը, եւ յետոյ քննարկում ծաւալուի: Բայց դրանք չպէտք է ձեւական խօսակցութիւններ լինեն, պէտք է յստակ բովանդակութիւն ունենան:

ԱՐԱ ԹԱԴԵՒՈՍԵԱՆ.- Կարծիք կայ, որ «աւանդական» կամ «դասական» Սփիւռքին միաւորող տարրերից մէկը հէնց Ցեղասպանութիւնն է եւ 100ամեակից յետոյ դրա կարեւորութիւնը կը սկսի նուազել:

ՌԱԶՄԻԿ ՓԱՆՈՍԵԱՆ.- Ցեղասպանութիւնը դասական Սփիւռքի ինքնութեան կենտրոնական իրականութիւն է, բայց ոչ միայն որպէս պատմական իրողութիւն, այլեւ Թուրքիայի կողմից Ցեղասպանութեան ժխտման համատեքստում: Ժխտողականութիւնը եւս կարեւոր դեր ունի Սփիւռքի մոբիլիզացման եւ միասնականացման գործում:
Արդեօք սա տարիների ընթացքում կը թուլանա՞յ: Երբ գերդաստանում այլեւս չկայ կապը Ցեղասպանութեան վերապրողների կամ նրանց յիշողութիւնների հետ, թուլացման վտանգն առկայ է: Իմ սերունդը վերջինն է, որը Ցեղասպանութեան մասին լսել է մեծ հօրից կամ մեծ մօրից: Յաջորդ սերունդն այդ անմիջական կապը չունի: Իրենց համար Ցեղասպանութիւնը գաղափար է, կոնկրետ անհատի հետ կապուած չէ:

ԱՐԱ ԹԱԴԵՒՈՍԵԱՆ.- Արդեօք Սփիւռքի նոր սերունդների համար անկախ Հայաստանը չպէ՞տք է նոր միաւորիչ ուժ դառնար:

ՌԱԶՄԻԿ ՓԱՆՈՍԵԱՆ.- Դա կարող է տեսլականի բաղկացուցիչներից մէկը լինել, բայց ոչ միակը՝ Սփիւռքի համար:
Դասական Սփիւռքի համար հայրենիքը իրենց կորուսեալ հողերն են, պապենական գիւղերն ու քաղաքները:
Հայաստանը որպէս անկախ պետութիւն կարեւոր դեր ունի ինքնութեան ձեւաւորման հարցում, բայց չմոռանանք, որ դասական Սփիւռքի մշակութային արմատները՝ լեզուն եւ կենցաղը, Արեւմտեան Հայաստանում են:
Հայ ազգային ինքնութեան իրողութիւնն այն է, որ այն միշտ Արեւելեան եւ Արեւմտեան է եղել: Անշուշտ, կարեւոր է Հայաստանի դերը որպէս մշակութային, ազգային կենտրոն, սակայն նոյնչափ կարեւոր դեր ունի Սփիւռքի ինքնութիւնը, սփիւռքահայ լինելու գաղափարը՝ որպէս արեւմտահայերին շարունակող սերունդներ:
Հետաքրքրական է նաեւ, թէ ինչպէս յաջորդ տասնամեակների ընթացքում առաջ կը գնայ կապը պատմական հողերի հետ: Պէտք է տեսնենք՝ արդեօք Թուրքիան յաջորդ 20 տարուայ ընթացքում ժողովրդավարական երկիր կը դառնայ, թէ ոչ: Եթէ ժողովրդավար պետութիւն լինի, եւ հայերէնն էլ դրանում դեր կ՛ունենայ, հայկական մշակոյթը կարող է նորից տեղ գտնել Ստամբուլում կամ պատմական Հայաստանի տարբեր վայրերում:
Կարծում եմ՝ ապագայի տեսլականի համար այս երկմիութիւնը պէտք է շատ կարեւոր եւ հիմնական տեղ ունենայ:

ԱՐԱ ԹԱԴԵՒՈՍԵԱՆ.- Արդեօք 2115ին միտուած ձեր նախաձեռնութիւնը շարունակութիւն ունենալո՞ւ է, եւ ո՞րն է լինելու դրա արդիւնքը: Մտադի՞ր էք որոշակի փաստաթուղթ մշակել Լիսաբոնում կայացած քննարկումների արդիւնքում:

ՌԱԶՄԻԿ ՓԱՆՈՍԵԱՆ.- Յուսամ, որ մինչեւ 2015թ. Յունուարի վերջ զեկոյցն արդէն պատրաստ կը լինի, եւ կը սկսենք այն տարածել:
2015 եւ 2016 թուականների համար երկու ծրագիր ունենք՝ կապուած IT տեխնոլոգիաների եւ հայկական մշակոյթի հետ: IT ոլորտում լաւ մասնագէտներ ունենք, բայց չենք կարողանում IT-ն եւ մշակոյթը համադրել, կողք-կողքի բերել: Օրինակ՝ շատ քիչ հայալեզու ելեկտրոնային գրքեր ու ցանցային ռեսուրսներ կան, մանաւանդ՝ արեւմտահայերէնով:
Երկրորդ ծրագիրը վերաբերում է կրթական ոլորտի վերանորոգմանը Սփիւռքի դպրոցներում: Շեշտը դրել ենք արեւմտահայերէնի ամրապնդման եւ առաջխաղացման վրայ:

ԱՐԱ ԹԱԴԵՒՈՍԵԱՆ.- Ինչո՞ւ այսօր Հայաստանն անվերապահօրէն գրաւիչ չէ Սփիւռքի համար: Ո՞րն է հիմնական խնդիրը՝ Հայաստանի ներքին կացութի՞ւնը, մենաշնորհնե՞րը, անկախ դատարանների բացակայութի՞ւնը: Թէ Սփիւռքում էլ կան որոշակի խնդիրներ, որոնք խանգարում են Հայաստանի հետ կապի ամրապնդմանը:

ՌԱԶՄԻԿ ՓԱՆՈՍԵԱՆ.- Ի հարկէ, որոշակի անվստահութիւն կայ: Սակայն աւելի խորը հարց էլ կայ: Խորհրդային եւ յետ-խորհրդային Հայաստանում Սփիւռքը հսկելու ցանկութիւն կար՝ դրան անդրադարձել եմ իմ գիտական աշխատութիւններում:
Սփիւռքը յաճախ դիտարկւում է որպէս Հայաստանի շարունակութիւն, որը պէտք է հսկուի կամ կառավարուի: Դա Սփիւռքի մէջ ընդվզում է առաջացրել:
Միւս կէտն էլ այն է, որ մեր ազգային ինքնութիւնը միշտ ունեցել է երկու կարեւորագոյն կենտրոն, որոնք խիստ կախուած են եղել արեւելահայերէնից եւ արեւմտահայերէնից եւ, համապատասխանաբար, երկու մշակութային ոլորտներից, աշխարհայեացքներից: Առաջին կենտրոնը Թիֆլիսն էր, որն ընդգրկում էր նաեւ Սանկտ-Պետերբուրգը եւ Մոսկուան: ԽՍՀՄ ձեւաւորումից յետոյ այդ կենտրոնը Երեւանը դարձաւ: Երկրորդ կենտրոնը Պոլիսն էր, որը ներառում էր եւրոպական, արեւմտեան որակը: Մեր ներկայ ինքնութիւնն այս երկու կենտրոնների մէջ է հիմնուել:
Ցեղասպանութիւնը արեւմտեան կենտրոնը գրեթէ քանդեց: Բայց չենք կարող ասել, որ այլեւս պէտք է միայն մէկ կենտրոն ունենանք: Շատ կարեւոր է սա հասկանալ: Երկուսն էլ պէտք է պահենք, պահպանենք, ամրապնդենք ու առաջխաղացնենք: Երկուսն էլ պէտք է երկխօսութիւն մէջ լինեն՝ առանց մէկը միւսին պարտադրելու: Երբ արեւմտեանը անյայտանայ, կը նշանակի, որ Ցեղասպանութիւնը հասել է իր նպատակին:
Ապագան այն չէ, որ ասենք Երեւանն է մեր միակ կենտրոնը, ոչ էլ այն, որ Երեւանը եւ Հայաստանը կարեւոր չեն մեզ համար:
Հայաստանը հայրենիքն է, կարեւոր է, բայց Սփիւռքն էլ յետցեղասպանութեան իրականութիւնն է: Մարտահրաւէր ունենք այդ հաւասարակշռութիւնը պահելու եւ փորձելու շիտակ ճանապարհ գտնել այդ երկուսի միջեւ:

Զրուցեց՝ ԱՐԱ ԹԱԴԵՒՈՍԵԱՆ