Ո՞ր, թէ՞ ով. յորդորակ Լեզուի կոմիտէի

«Հայերն այսօր»-ը ներկայացնում է վերջին տարիներին  շատ տարածուած լեզուական մի մեղանչումի` երկրորդական նախադասութիւնը գլխաւորին որ-ի փոխարէն ով-ով կապակցելու մասին Լեզուի կոմիտէի յորդորակը:

Հայ ժամանակակից գրականութիւնից քաղուած այս մի քանի օրինակները ցոյց են տալիս հայերէնում յատուկ եւ հասարակ գոյականներին կապակցուող որ յարաբերական դերանուան գործածութեան ձեւաւորուած աւանդոյթը:

Լեւոնը, որ կանգնած էր զրուցողների ուրիշ խմբի մէջ, հարցրեց. «ի՞նչ է, արդէն սկսեց գլխին զօռ տալ» (Հրանտ Մաթեւոսեան):

Միակ մարդը, որ լուրջ չէր ընդունում այդ ամբողջը եւ գիտէր իսկականի արժէքը, ես էի (Աղասի Այվազեան):

Բեմին ամէնից մօտիկ նստած էին երեխաները, որոնք շատ քիչ բանից են արդէն զարմանում (Վարդգէս Պետրոսեան):

Դա այն Գասպարն էր, որ անցեալ տարի նամակով յայտնել էր Պաւելի մահուան լուրը (Զօրայր Խալափեան):

Ռեկտորի կինը, որի կրծքին կարմրագոյն վարդ էր ամրացուած, Դանիէլին ասաց, որ դա պատերազմող մի զինուոր էր ուղարկել խրամատներից (Լեւոն Խեչոյեան):

Այլեւս չէր ուզում նեղութիւն պատճառել ազգականներին, որոնց տանը առանց իրեն էլ նեղուածք էր (Վահագն Գրիգորեան):

Այս նախադասութիւնների որ, որի, որոնք, որոնց յարաբերականների փոխարէն շատերն այժմ ով, ում, ովքեր են գործածում, եւ դա օրէցօր աւելի ու աւելի է տարածւում:

Յորդորակի նպատակն է անդրադառնալ վերջին տարիներին հայերէնում (մամուլի, հեռուստատեսութեան եւ ռատիոյի լեզւում, պաշտօնեաների խօսքում) խիստ տարածուած այդ անհարազատ իրողութեանը եւ վերացնել այն:

Կանոնը գրական հայերէնում

Որոշիչ երկրորդական նախադասութիւնները լրացնում են գլխաւոր նախադասութեան գոյականով արտայայտուած անդամին` ցոյց տալով դրա որեւէ յատկանիշ` որակական, քանակական, ժամանակային, տարածական եւ այլն: Երկրորդական նախադասութիւնը գլխաւոր նախադասութեանը կարող է կապակցուել յարաբերականներով` որ(ը), ինչպիսի, որպիսի, ինչ, որքան, ինչքան, երբ, որտեղ, ուր, ինչպէս, ով եւ որ, թե շաղկապներով: Սրանցից աւելի յաճախ կիրառւում է որ յարաբերականը: Օրինակ` «Երէկ պատահաբար տեսայ այն տղային, որի հետ դու էիր ծանօթացրել»:

Վերջին տարիներին տարածուել է որոշիչ երկրորդական նախադասութիւնը գլխաւոր նախադասութեանը որ-ի փոխարէն ով-ով կապակցելը յատկապէս այն դէպքերում, երբ երկրորդական նախադասութիւնը լրացնում է անձ ցոյց տուող գոյականի: Բերենք մի քանի օրինակ`

Եկել էր նաեւ Բելգիայի վարչապետը, ով առաջին անգամ էր այցելում Ծիծեռնակաբերդ:

Մենք մարդիկ ենք, ովքեր աւելի քան տասը տարի փողոցում ծեծուել են:

Սուբելիանին այն պաշտօնեան է, ում ամիսներ առաջ Վրաստանի իշխանութիւնները կալանաւորեցին` երկու անչափահասների սպանութեան գործով սկսած զանգուածային ցոյցերը հանդարտեցնելու համար:

Այս գործածութիւնն արդէն այնքան է տարածուել, որ ով յարաբերականի միջոցով երկրորդական նախադասութիւնը սկսել են կապակցել անգամ այն գլխաւոր նախադասութիւնների հետ, որոնց լրացեալ գոյականն անձ չէ, օրինակ` «Յայտնի է առաջին թիմը, ով նուաճել է ԱԱ 2018 թ․ եզրափակչի ուղեգիր», «Դուք կ’իմանաք թէ՛ նոր անունները, թէ՛ հին անունները, ովքեր մնալու են», «Ի դէպ, Չուգասզեանն այդպիսի ուժեր է համարում Հանրապետականին, Բարգաւաճ Հայաստանին եւ Դաշնակցութեանը, ովքեր կողմ քուէարկեցին Աժ-ի կանոնակարգ օրէնքի յայտնի փոփոխութեանը» եւ այլն:

Քանի որ որոշիչ երկրորդական նախադասութիւնը գլխաւորին որ-ի փոխարէն ով-ով կապակցելու դէպքերը գերակշռում են այն դէպքերում, երբ լրացեալը անձ ցոյց տուող գոյական է, կարծում ենք`

նման եղանակով կապակցելու պատճառը հէնց անձի առումը շեշտելն է. որ-ը ով-ով փոխարինած մարդիկ հաւանաբար կարծում են, որ սխալ է անձի դէպքում որ գրելը, այնինչ պէտք է ասել, որ որոշիչ երկրորդական նախադասութիւնը գլխաւորին կապակցելիս անձի եւ իրի առման տարբերակումը չի գործում, հետեւաբար կարիք չկայ նման տարբերակում մտցնելու եւ ըստ այդմ կապակցման միջոցը փոխելու:

 ինչո՞ւ որ. ինչպէ՞ս կողմնորոշուել

Ինչպէս արդէն նշեցինք, ով-ի եւ որ-ի կիրառութեան հիմնական խնդիրն առաջանում է որոշիչ երկրորդական նախադասութեան դէպքում: Քանի որ որոշիչ երկրորդական նախադասութիւնը ցոյց է տալիս իր լրացեալի որեւէ յատկանիշ, տրամաբանական է, որ պիտի պատասխանի հիմնականում ո՞ր, երբեմն էլ` ինչպիսի՞ հարցերին: Հասկանալու համար` ճիշդ է գործածել ո՞ր, թէ ո՞վ յարաբերականը, կարելի է ընդամէնը հարց տալ որոշիչ երկրորդական նախադասութեանը: Եթէ այն պատասխանի ո՞ր հարցին, պէտք է կիրառել որ յարաբերականը, իսկ եթէ ո՞վ, ո՞ւմ հարցերին, ապա համապատասխան դերանունները:

Այս տրամաբանութեամբ դիտարկենք վերը բերուած նախադասութիւնները: Այսպէս`

Եկել էր նաեւ Բելգիայի վարչապետը, ով առաջին անգամ էր այցելում Ծիծեռնակաբերդ:

Երկրորդական նախադասութիւնը (ով առաջին անգամ էր այցելում Ծիծեռնակաբերդ) լրացնում է վարչապետը գոյականին: Հարց տանք․ եկել էր նաեւ Բելգիայի ո՞ր վարչապետը: Ոչ մի կերպ չենք կարող հարցնել` եկել էր նաեւ Բելգիայի ո՞վ վարչապետը: Ինչպէս տեսանք, երկրորդական նախադասութիւնը չի պատասխանում ո՞վ հարցին, հետեւաբար սխալ է այն գլխաւորին ով-ով կապակցելը:

Դիտարկենք միւս օրինակը, որում երկրորդական նախադասութիւնը գլխաւորին կապակցւում է ով-ի յոգնակի թուով` ովքեր յարաբերականով:

Մենք մարդիկ ենք, ովքեր աւելի քան տասը տարի փողոցում ծեծուել են:

Երկրորդական նախադասութիւնը` «Ովքեր աւելի քան տասը տարի փողոցում ծեծուել են», լրացնում է մարդիկ գոյականին: Հարց տանք. մենք ո՞ր մարդիկ ենք. չենք հարցնի` մենք ո՞վ մարդիկ ենք: Պատասխանը կը լինի. «Մենք մարդիկ ենք, որոնք աւելի քան տասը տարի փողոցում ծեծուել են», իսկ նախադասութիւնը փոխակերպելու դէպքում` «Մենք աւելի քան տասը տարի փողոցում ծեծուած մարդիկ ենք»:

Յաջորդ օրինակում որոշիչ երկրորդական նախադասութիւնը գլխաւորին կապակցւում է ով-ի հոլովուած տարբերակով` ում յարաբերականով:

Սուբելիանին այն պաշտօնեան է, ում ամիսներ առաջ Վրաստանի իշխանութիւնները կալանաւորեցին` 2 անչափահասների սպանութեան գործով սկսած զանգուածային ցոյցերը հանդարտեցնելու համար:

Պաշտօնեայ գոյականին լրացնող «Ում ամիսներ առաջ Վրաստանի իշխանութիւնները կալանաւորեցին` 2 անչափահասների սպանութեան գործով սկսած զանգուածային ցոյցերը հանդարտեցնելու համար» երկրորդական նախադասութեանն ուղղուած հարցը կը լինի` Սուբելիանին ո՞ր պաշտօնեան է  եւ ոչ` Սուբելիանին ու՞մ պաշտօնեան է, հետեւաբար ճիշդ է երկրորդականը գլխաւորին կապակցել որի յարաբերականով (Սուբելիանին այն պաշտօնեան է, որին ամիսներ առաջ Վրաստանի իշխանութիւնները կալանաւորեցին` 2 անչափահասների սպանութեան գործով սկսած զանգուածային ցոյցերը հանդարտեցնելու համար):

Որոշիչ երկրորդական նախադասութիւնների յարաբերականները գլխաւոր նախադասութեան մէջ` լրացեալ գոյականի կողքին, ունենում են յարաբերեալ, որի առկայութիւնն արդէն իսկ յուշում է, որ գործ ունենք որոշիչ երկրորդական նախադասութեան հետ եւ պէտք է գրենք որ:

Դիտարկենք նման դէպքի սխալ կիրառութեան մէկ օրինակ`

Ով է այն պաշտօնեան, ով ըստ Հայկ Դեմոյեանի` աշխատում է Թուրքիայի յատուկ ծառայութիւնների համար:

Երկրորդական նախադասութեանը կը տանք «ո՞ր պաշտօնեան» հարցը: Փոխակերպելիս պատասխանը կը լինի` «ո՞վ է ըստ Հայկ Դեմոյեանի` Թուրքիայի յատուկ ծառայութիւնների համար աշխատող պաշտօնեան»: Երկրորդական նախադասութիւնն այստեղ փոխարինում է այն յարաբերեալին, եւ նախադասութիւնը փոխակերպելիս «այն»-ը չի պահպանւում:

Նշենք, որ թէպէտ որ-ի եւ ով-ի կապակցման այս խնդիրը հիմնականում առաջանում է որոշիչ երկրորդական նախադասութիւնների դէպքում, սակայն կարող են լինել դէպքեր, երբ երկրորդական նախադասութիւնը կարող է ընկալուել նաեւ որպէս բացայայտիչ, քանի որ դրանց սահմանը շատ նուրբ է: Այս դէպքում եւս երկրորդականը գլխաւորին կապակցւում է որ յարաբերականով: Օրինակ`

Եղիշէ Չարենցը, որ հայ նշանաւոր բանաստեղծ է, մահացել 1937 թուականին:

Այս երկրորդական նախադասութիւնը (որ հայ նշանաւոր բանաստեղծ է) կարող է փոխակերպուել եւ՛ որպէս բացայայտիչ երկրորդական նախադասութիւն (Եղիշէ Չարենցը` հայ նշանաւոր բանաստեղծը, մահացել է 1937 թուականին), եւ՛ որպէս որոշիչ երկրորդական նախադասութիւն (Հայ նշանաւոր բանաստեղծ Եղիշէ Չարենցը մահացել է 1937 թուականին):

 Ե՞րբ կիրառել ով-ը

Ով յարաբերականով երկրորդական նախադասութիւնը կարող ենք կապակցել գլխաւորին այն դէպքում, երբ երկրորդականը պատասխանում է ո՞վ, ում հարցերի՞ն: Այսպիսին է  նա, ով կառոյցը` իր նրանք, ովքեր, նրան, ում, նրանց, ում եւ համանման դրսեւորումներով: Այս կառոյցների կիրառութեան դէպքում երկրորդական նախադասութիւնը հիմնականում բացայայտիչ է, սակայն կարող է լինել նաեւ ստորոգելի, ուղիղ խնդիր եւ այլն` կախուած նրանից` «նա»-ն յարաբերեա՞լ է, թէ՞ ոչ:

Կողմնորոշուելու համար կարեւոր է  յիշել, որ երկրորդական նախադասութիւնը գլխաւորին ով յարաբերականով կարող ենք կապակցել այն դէպքում, երբ գլխաւոր նախադասութեան մէջ ունենք նա լրացեալը:

Քաջ մարդը ոչ թե նա է, ով չի վախենում, այլ նա, ով յաղթահարում է այդ վախը:

Հարց տանք «ով չի վախենում» եւ «ով յաղթահարում է այդ վախը» երկրորդական նախադասութիւններին: Կ’ասենք` քաջ մարդը ո՞վ է: Երկրորդական նախադասութիւնը ստորոգելի է:

Ես յարգում եմ նրան, ով կարեւորում է քաղաքացու եւ պետութեան շահը:

Այստեղ «ով կարեւորում է քաղաքացու եւ պետութեան շահը» երկրորդականը պատասխանում է ո՞ւմ հարցին․ կը հարցնենք` ես յարգում եմ ո՞ւմ, պատասխանը կը լինի` քաղաքացու եւ պետութեան շահը կարեւորողին: Երկրորդական նախադասութիւնը ուղիղ խնդիր է:

Նա, ով կը նշանակուի այդ պաշտօնում, կը դառնայ հիմնական պատասխանատուն:

Այս օրինակում «ով կը նշանակուի այդ պաշտօնում» երկրորդական նախադասութիւնը կարող է ընկալուել եւ՛ որպէս ենթակայ երկրորդական, եթէ «նա»-ն համարենք յարաբերեալ եւ զեղչենք, եւ՛ որպէս բացայայտիչ երկրորդական, եթէ «նա»-ն չհամարենք յարաբերեալ․ այս դէպքում այն չի զեղչուի: Ենթակայ երկրորդականի դէպքում կը փոխակերպուի այսպէս․ «Այդ պաշտօնում նշանակուողը կը դառնայ հիմնական պատասխանատուն», իսկ բացայայտիչ երկրորդականի դէպքում` «նա` այդ պաշտօնում նշանակուողը, կը դառնայ հիմնական պատասխանատուն»:

Յաջորդ օրինակում գործ ունենք յոգնակի թուով գործածուած կառոյցի հետ, եւ երկրորդական նախադասութիւնը պատասխանում է ովքե՞ր հարցին.

Նրանք, ովքեր կը փորձեն արհամարհել օրէնքը, ժողովրդի կարծիքն ու պահանջը, կը յայտնուեն պատմութեան աղբանոցում:

Դիտարկենք մէկ այլ օրինակ.

«Փառք ու պատիւ բոլոր նրանց, ում ջանքերի շնորհիւ այսօր ունենք մարտունակ բանակ»:

Երկրորդական նախադասութեանն (ում ջանքերի շնորհիւ այսօր ունենք մարտունակ բանակ) ուղղուած հարցը կը լինի փառք ու պատիւ ո՞ւմ, ոչ թէ փառք ու պատիւ ո՞ր նրանց: Ի դէպ, սա չի նշանակում, որ չենք կարող գործածել նրանք, որոնք կառոյցը. այն եւս կիրառելի է: Այսպէս` «Փառք ու պատիւ բոլոր նրանց, որոնց ջանքերի շնորհիւ այսօր ունենք մարտունակ բանակ»:

Ի դէպ, որպէս յարաբերական ով-ը կարող է գործածուել նաեւ այն դէպքում, երբ գլխաւոր նախադասութեան մէջ ունի ամէն ոք, իւրաքանչիւր ոք, իւրաքանչիւր, բոլորը, ամէնքը եւ համանման դերանուններ: Օրինակ` Իւրաքանչիւր ոք, ով ճանաչում էր նրան, լաւ կարծիք ունէր նրա մասին:

Ամփոփելով` նշենք հետեւեալը. հայերէնում որոշիչ երկրորդական նախադասութիւնը գլխաւոր նախադասութեանը կապակցելու ամենատարածուած միջոցը որ յարաբերականն է: Ճիշդ կողմնորոշուելու և որ-ի փոխարէն սխալմամբ ով չկիրառելու համար երկրորդական նախադասութեան պէտք է հարց տալ. եթէ այն պատասխանում է ո՞ր հարցին, պէտք է գործածել հենց որ յարաբերականը:

Ով յարաբերականը գործածելի է այն դէպքում, երբ գլխաւոր նախադասութեան մէջ նրա լրացեալը նա դերանունն է, այսինքն՝ գործ ունենք նա, ով կառոյցի եւ դրա տարբեր դրսեւորումների հետ: Միաժամանակ այն կարող է կիրառուել նաեւ այն դէպքերում, երբ լրացնում է իւրաքանչիւր, իւրաքանչիւր ոք, բոլորը, ամէն ոք եւ այլ դերանունների։

Այսպիսով՝ գոյականների հետ գործածում ենք որ յարաբերականը, իսկ դերանունների հետ՝ ով-ը (նաեւ որ-ը)։

 

 

Scroll Up