«Հայերն այսօր»-ի զրուցակիցը շուէտահայ ճանչցուած բոմադրիչ, լրագրող, երեք տասնեակէ աւելի ֆիլմերու հեղինակ Սիւզան Խարտալեանն է:

–Տիկի՛ն Սիւզան, ուրկէ՞ են Ձեր արմատները:

– Նախնիներս Կիլիկիայէն են: Ծնած եմ Պէյրութ, մեծցած եմ հայկական աւանդոյթներով ապրող ընտանիքի մէջ` Պուրճ Համուտի կեդրոնական մասին մէջ գտնուող հայկական թաղամասին մէջ, ուր մանկութիւնս  անցած է: Աւարտած եմ Լիբանանի Հայկական երկրորդական վարժարանը: Մեր դպրոցներուն մէջ այնքան լաւ կրթութիւն կու տային մեզի, որ միանգամէն կրնայինք ուսումը ամերիկեան համալսարաններու մէջ շարունակել` ամէն տեղ մենք մեզի ոտքի վրայ կանգուն պահելով: Այս հարցով, անխօս,  մեծ ներդրում ունէին ուսուցիչները, որոնք իրենց քրտնաջան աշխատանքով կը նպաստէին մեր մտահորիզոնը լայնացնելուն:

Կը յիշեմ` հայոց պատմութեան ուսուցչուհիս մեզի միշտ կը պատմէր հայ ըլլալու նշանակութեան եւ այն մասին, թէ ինչպիսի անցեալ ունեցած ենք: Ան միշտ կը յորդորէր պահպանել ինքնութիւնը եւ երբեք չկորսնցնել սեփական արմատները: Ահա այս դաստիարակութեամբ  կեանքս կերտած եմ:

–Լրագրողի մասնագիտութենէն բացի, այլ մասնագիտութիւն ստացա՞ծ էք:

– Քանի մը կրթութիւն  ստացած եմ: Սկիզբը հետաքրքրուած էի բնագիտութեամբ, եօթ տարի այս մասնագիտութեան հետեւած եմ, զուգահեռաբար աշխատած եմ, նաեւ դիւանագիտական կրթութիւն ունիմ: Լրագրութեամբ սկսայ զբաղիլ 14 տարեկանէս. Կը յիշեմ` քննադատութեամբ հանդէս գալու պատճառով առաջին յօդուածս մեծ աղմուկ  բարձրացուցած էր:

Իսկապէս, շատ  սիրած եմ լրագրութիւնը, յատկապէս` հետախուզական լրագրութեամբ  հետաքրքրուած էի: Ամբողջութեամբ ձգեցի բնագիտութիւնը` հետամուտ ըլլալով միայն լրագրութեան: Յաճախած եմ տարբեր համալսարաններ, յետոյ գացի Ֆրանսա ուսանելու, որմէ յետոյ փաստագրական-վաւերագրական աշխատանքներու մէջ խորամուխ եղայ:

-Լրագրութենէն անցում կատարեցիք վաւերագրողի աշխատանքին, ինչո՞վ  պայմանաւորուած էր այդ որոշումը:

-Շատ գիտակցուած որոշում էր: Լրագրողը պէտք է անդադար անաչառութիւնը պահէ: Պահ մը այդ անաչառութեան զգացումը ինծի չէր բաւարարեր. հոգիիս մէջ կուտակուած շատ ըսելիք ունէի: Ոչ միայն որեւէ խնդրի շուրջ իմ տեսակէտս արտայայտելու, իմ աշխարհայեացքովս այդ խնդիրներուն լուծում տալու կարիք ունէի, այլեւ հասկցայ, որ փաստավաւերագրական ֆիլմեր նկարահանելու միջոցով` պիտի  կարենայի իմ պատմութիւնս ներկայացնել: Մէջս կը խօսէր ոտնահարուած, իրաւազուրկ, անարդարութիւններէ տուժած ժողովուրդներուն ձայն տալու ցանկութիւնը: Այս առումով վաւերագրութիւնն իմ լաւագոյն արտայայտչամիջոցը դարձաւ:

–Ինչու՞ հէնց վաւերագրութիւն ընտրեցիք:

–Վաւերագրութիւնը հիմնուած է հետախուզական լրագրութեան վրայ: Եթէ կը բարձրաձայնես որեւէ խնդրի մասին, որուն վերաբերեալ որեւէ պատկերացում չունիս, ապա դժուար է յաջողիլ:

–Ֆիլմերու պատմութիւնն ու նկարահանման գաղափարն ինչպէ՞ս  կ’առաջանան:

– Ամէն առտու երբ կ’արթննամ, առաջին գործս գիրք կամ թերթ կարդալ կ’ըլլայ: Կ’առանձնացնեմ ուշագրաւ այն նիւթերը, որոնք  օր մը հաստատ ինծի պէտք պիտի գան: Օրինակ, վերջին` «Ես կ’ատեմ շուները» ֆիլմը, պատահական նկարահանեցի. առաւօտեան ծովափին նստած` թերթ կը կարդայի, ուր փոքրիկ լուր կարդացի այն մասին, որ մահացած է Հայոց ցեղասպանութեան Անգլիա ապրող վերջին վերապրողը: Հասկցայ` ինչ-որ բան պէտք է ընել եւ միանգամէն գործի անցայ:

Մտքիս մէջ ամէն օր կը պտտին աշխարհի մէջ տեղի ունեցող իրադարձութիւնները, անդադար փնտռտուքներու մէջ եմ: ԱՄՆ նախագահական վերջին ընտրութիւններուն ամբողջ գիշեր չեմ քնացած, կը հետեւէի ողջ ընթացքին: Իմ ֆիլմերուս մէջ կ’արծարծեմ նաեւ ընկերային, տնտեսական, նոյնիսկ քաղաքական անարդարութիւններու եւ յատկապէս այն մասին, թէ այդ իրադարձութիւններուն լոյսին տակ սովորական մարդոց կեանքին մէջ ինչ կը կատարուի:

–Տիկի՛ն Սիւզան, աշխատանքներու կիզակէտին Ցեղասպանութեան թեմաներուն մասին բարձրաձայնելն է, եւ գիտեմ, որ այն Ձեր հոգիէն կը բխի…կը խնդրէի, քիչ մը մանրամասնէիք այս ամէնուն մասին:

–Ցեղասպանութեան թեման իմ էութեանս մէկ մասը կը կազմէ: Այս թեմային անդրադարձած եմ տարբեր հանգրուաններու մէջ եւ տարբեր տեսանկիւններէ: Օրինակ` «Վերադարձ դէպի Արարատ» ֆիլմը նկարահանած եմ այն ժամանակահատուածին, երբ Եւրոպայի, Մերձաւոր Արեւելքի մէջ եւ այլուր զինեալ պայքար կ’ընթանար:

«Մեծ մօրս դաջուածքները» ֆիլմը հասարակական լայն հնչեղութիւն յառաջացուց, այն Ալ- Ճազիրա արբանեակային հեռուստալիքով եւս ցուցադրուած է:

Ֆիլմն ինչ-որ չափով կենսագրական է, քանի որ կը ներկայացուի մեծմօրս` Խանում Խարտալեանի` թրքական եաթաղանէն մազապուրծ ըլլալու պատմութիւնը:

Օսմանեան Թուրքիոյ  հայատեացութեան ու իրականացուցած Ցեղասպանութեան նկարագիրն այս ֆիլմին մէջ ցոյց  տուած են մեծմօրս եւ բազմաթիւ այլ հայուհիներու ստրկութեան դաջուածքները:

Մեծմայրս 1915 թուականին տասներկու տարեկան  եղած է, երբ թուրքերը, որպէս սեփականութեան նշան, դաջուածքներ ըրած են անոր գլխուն, դէմքին, ձեռքերուն: Ֆիլմը կը պատմէ 1915 թուականի Ցեղասպանութեան ժամանակ փրկուած հազարաւոր հայ կանանց ճակատագիրներուն մասին, որոնց բռնաբարած են եւ տեղացի կիներէն տարբերելու համար ձեռքներուն ու դէմքերուն դաջուածքներ ըրած: Այս կանայք ունին ոչ միայն դաջուած ձեռքեր, այլեւ դաջուած ճակատագիրներ, անոնք ամբողջ կեանքի ընթացքին ստիպուած եղած են այդ խարանն իրենց դէմքին կրելու: Խանում մեծմայրս ալ այդ կիներէն մէկը եղած է եւ երբեք չէ խօսած իր դաջուածքներուն մասին, որովհետեւ ատոնք նաեւ ամօթի դաջուածքներ  եղած են, որ ան թաքցուցած է իր ընտանիքէն` այդ ամօթի զգացումը անոնց չփոխանցելու համար:

–Այժմ խօսինք Ձեր ընտանիքին մասին:

-Հանգամանքներու բերումով հայկական միջավայրի մէջ չէի գտնուիր եւ տեղափոխուելով Շուէտ` ամուսնացայ շուէտացիի հետ: Ամուսինս մտածելակերպով, նիստուկացով հայու  նման է, հայերէն շատ լաւ կը հասկնայ: Քսաներեք տարեկան մէկ աղջիկ ունինք, որ այս տարի կ’աւարտէ ուսումը` իրաւագէտի մասնագիտութիւն ստանալով: Հպարտ եմ իրմով:

 –Հայաստան կատարած այցելութեան ընթացքին հիւրընկալուեցաք նաեւ ՀՀ սփիւռքի նախարարութեան մէջ: Համագործակցութեան ի՞նչ ծրագիրներ կը սպասուին յառաջիկային:

-Առաջին անգամ կ’այցելէի ՀՀ սփիւռքի նախարարութիւն: Ի հարկէ, այդքան շատ ծանօթ չեմ նախարարութեան գործունէութեան, բայց յստակ է, որ Հայաստան-Սփիւռք գործակցութեան կապերը զարգացնելու ուղղութեամբ լայնածաւալ աշխատանքներ կը կատարուի: Եւ այն, որ այս նախարարութեան գոյութիւնն անհրաժեշտ է` փաստ է: Պարգեւատրուեցայ նաեւ ՀՀ սփիւռքի նախարարութեան Ոսկէ մետալով, որուն համար այնչափ շնորհակալ եմ: Այն իմ կատարած գործերուս գնահատումն է:

Հարցազրոյցը` Գէորգ Չիչեանի