«Հայերն այսօր»-ի զրուցակիցը անուանի պատմաբան, հայագէտ, խմբագիր, ՀՅԴ բիւրոյի նախկին անդամ, ՀՅԴ կուսակցութեան արխիւներու պատասխանատու Երուանդ  Փամպուքեանն է: 

–Պարո՛ն Փամպուքեան, Ձեր բազմաբեղուն գործունէութեան ընթացքին նաեւ «Ազդակ» օրաթերթի գլխաւոր խմբագիրը  եղած էք: Ինչպէ՞ս կը բնութագրէք «Ազդակ»-ի մէջ անցուցած տարիները:

– Կեանքէս ութ տարիներ  անցուցած եմ «Ազդակ»-ի մէջ: Հայ յեղափոխական դաշնակցութիւն կուսակցութեան կողմէ յանձնարարութիւն  ստացած էի ընդլայնելու թերթի ծաւալը: Մինչ այդ, ինչպէս բոլոր թերթերը, այնպէս ալ` «Ազդակ»-ը, 4 էջով  լոյս  կը տեսնէր:

Սակայն Պէյրութի հայ համայնքի ազգային, մշակութային եւ հոգեւոր կեանքն այնքան աշխոյժ էր, որ անհրաժեշտ դարձաւ այդ բոլոր իրադարձութիւնները լուսաբանելու համար էջեր աւելցնել:

Ես յաջողեցայ գործընկերներուս հետ համատեղ աշխատելով`  ութ էջով հրատարակել «Ազդակ»-ը, որուն առաջին թիւնը ընթերցողի սեղանին դրուեցաւ 1978 թուականի Դեկտեմբեր 2-ին: Այդ տարիներուն համար մեծ  նուաճում էր, քանի որ Սփիւռքի եւ Հայաստանի մէջ ութ էջնոց թերթ գոյութիւն չունէր: Հիմա արդէն 10 էջ կը տպագրուի:

 Սակայն «Ազդակ»-ը իմ գործունէութեանս գլխաւոր ասպարէզը չէր միայն:

Ծնած եմ Հալէպ, աւարտած Հալէպի «Քարէն Եփփէ» ազգային ճեմարանը, որմէ յետոյ հայագիտական պաշարն ամբողջացնելու համար ուսանած եմ Վենետիկի «Սուրբ Ղազար» հայագիտական վարժարանին մէջ, ապա` ընդունուած եմ Պելճիգայի «Լուվէն» համալսարանը` արմատապէս ուսումնասիրելով միջազգային դիւանագիտութիւն, քաղաքագիտութիւն, Արեւելքի հին պատմութիւն եւ արեւելեան լեզուներ:

Երկար տարիներ դասախօսած եմ Պէյրութի համազգայինի ճեմարանին մէջ, Կիլիկիոյ կաթողիկոսութեան դպրեվանքին մէջ եւ «Սուրէն Խանամիրեան» ազգային վարժարանին, եղած եմ Համազգայինի հայագիտութեան բաժինի բարձրագոյն հիմնարկի տնօրէնը:

Բախտ  վիճակուած է ութ տարի աշխատելու Հայաստանի առաջին հանրապետութեան վերջին վարչապետ Սիմոն Վրացեանի հետ, երբ ան Պէյրութի «Նշան Փալանճեան» վարժարանի տնօրէնն էր: Ես շատ երիտասարդ էի այդ տարիներուն եւ նոր  սկսած էի մանկավարժական գործունէութիւնս:

Հիմնովին աշխատանքներ  կատարած եմ նաեւ գրաբարագիտութեան ուղղութեամբ:

–Ձեր կարծիքով` արեւելահայերէնի ու արեւմտահայերէնի լեզուական պատնէշն այսօր յաղթահարուա՞ծ է, Ձեր տարիներուն այդ երկու ճիւղերուն միջեւ որեւէ տարբերութիւ՞ն կը դրուէր:

-Մեր ժամանակի սերունդը տարբերութիւն չէր գտներ լեզուի երկու ճիւղերուն միջեւ: Դպրոցական տարիներուն ալ արեւելահայ եւ արեւմտահայ գրողներ ընթերցելու ժամանակ երբեք չենք զանազանած ատոնք, երկուքն ալ ազատօրէն կը կիրառէինք, համահաւասար արժէք ունէին, երկու լեզուներու օգտագործման բառամթերքն ալ գրեթէ նոյնն էր մեզի համար:

Պէտք է այս երկու լեզուներու մերձեցումն արագ թափով ընթանար, սակայն, դժբախտաբար, այդ գործընթացքը տեղի չունեցաւ:

Ի վերջոյ, բոլորս հայ ենք, եւ այս լեզուական ճիւղերը հայոց լեզուին մաս կը կազմեն, մեր երեխաներուն պէտք չէ  զրկել մայր արմատէն:

–Այժմ աշխատանքային ի՞նչ ընթացքի մէջ էք:

-Ինծի նոր պարտականութիւն տրուեցաւ զբաղիլ ՀՅԴ արխիւներն ուսումնասիրելով` պատմական նիւթերը հրատարակման պատրաստելու համար: Վերջինը` «Նիւթեր ՀՅԴ պատմութեան համար» ստուարածաւալ 12 հատորներով մատենաշարն է, որուն իւրաքանչիւր հատորը մօտ 500-էջնոց ժողովածու է, եւ ամէն հատորի մէջ միջին հաշուով 400 փաստաթուղթ  ներառուած է:

Մատենաշարի հայաստանեան շնորհանդէսը տեղի ունեցաւ Փետրուար 10-ին` ՀՀ գիտութիւններու ազգային ակադեմիոյ պատմութեան հիմնարկին մէջ:

Դաշնակցութեան պատմութեան վերաբերեալ արխիւները հիմնականին մէջ կեդրոնացած են ԱՄՆ Մասաչուսէթս նահանգի հայաշատ Ուոթերթաուն քաղաքին մէջ գտնուող ՀՅԴ «Հայրենիք» կեդրոնին մէջ: Ես տարուան մէջ մէկ անգամ կ’երթամ Ուոթերթաուն` անհրաժեշտ արխիւներէն օգտուելու համար:

Ուսումնասիրութիւններ կատարելուս` կ’օգտուիմ նաեւ Պէյրութի ազգային ճեմարանի գրադարանին մէջ գտնուող փաստաթուղթերէն, որոնք հիմնականին մէջ պատճէններ եւ լուսապատճէններ են:

 –Ի՞նչ կարեւորութիւն ունէր այդ արխիւներու ուսումնասիրութիւնը եւ ինչպէ՞ս յանձն առիք այդ պատասխանատու աշխատանքը կատարելու:

-Պէտք է ըսեմ` արդէն 10 տարիէ աւելի է, որ այս գործով կը զբաղիմ: Շատ դժուար, տաժանակիր աշխատանք է հին փաստաթուղթերն ուսումնասիրելը, վերծանելը, իսկ ամենադժուարը` ծանօթագրելն է:

Այդ արխիւներուն մէջ  ամփոփուած է մեր ժամանակակից եւ ազատագրական պայքարի վերջին 125 տարուան պատմութիւնը:

Դաշնակցութեան արխիւներուն մեծ մասը, բարեբախտաբար, պահպանուած է, որոնք կը վերաբերին ազգային, քաղաքական եւ մարտական գործունէութեան: Այդ արխիւները հետաքրքրական նիւթեր կը պարունակեն  պատմական Հայրենիքի Տարօն, Սասուն, Խարբերդ, Վասպուրական եւ միւս բնակավայրերուն մասին, որոնք մինչեւ հիմա ուսումնասիրուած չեն:

Ճիշդ է, հիմնականին մէջ կուսակցութեան պատմութիւնը  ուսումնասիրած են, բայց ուսումնասիրութեան ամբողջ ընթացքին կարծես` ինչ-որ տեղ կը շփոթէի մեր ազգի ամբողջ պատմութեան հետ. ինչպէս գիտենք, ՀՅԴ-ն այդ ժամանակաշրջանին գլխաւոր դեր խաղցած է Հայոց պատմութեան հոլովոյթին մէջ:

–Պոսթընի արխիւներուն մէջ ուսումնասիրելու նիւթեր դեռ շա՞տ կան:

–Հրատարակուած 12 հատորին մէջ, թերեւս, կ’արծարծուին մինչեւ 1915 թուականի իրադարձութիւնները:

Այդ փաստաթուղթերուն մէջ կը ներկայացուի այն մասին, որ 1915 թուականի Ապրիլ 24-ը (հին տոմարով` Ապրիլ 11-ը) կ’ընդունինք իբրեւ Հայոց ցեղասպանութեան սկիզբ, որն այնքան ալ  չի համապատասխանիր իրականութեան: Խորհրդանշական ամսաթիւ է ատիկա, քանի որ այդ օրը Օսմանեան կայսրութեան մայրաքաղաքին մէջ սկսաւ հայ մտաւորականներու ձերբակալութիւնը: Կարելի է ըսել` Ապրիլ 24-ին թրքական վայրագութիւնը իր գագաթնակէտին հասաւ: Եղերական իրադարձութիւններուն մասին պատմող փաստարկներն արդէն յաջորդ հատորներուն մէջ տեղ կը գտնեն:

–Արխիւային ուսումնասիրութիւններուն ընթացքին ի՞նչ փաստաթուղթերու  առնչուած էք, որոնք ոչ միայն Դաշնակցութեան կը վերաբերին, այլ, առհասարակ, Հայոց պատմութեան:

–Ուշագրաւ փաստաթուղթերու, ի հարկէ, հանդիպած եմ, որոնցմէ մէկը կը վերաբերէր համշէնահայերուն:

Համշէնահայերը կոտորածներէն յետոյ կազմած են «Տայք» միութիւնը, ապա գումար հաւաքած, հիմնադրամ եւ յանձնախումբ ստեղծած`աշխարհով մէկ տարագրուած իրենց հայրենակիցներուն հետքերով փնտռտուքի երթալու համար:

Ապա հասած են մինչեւ Կոստանդնուպոլիս, ֆրանսերէնով զեկուցագիր ներկայացուցած են` դաշնակից պետութիւններու զինուորական հրամանատարներէն արտօնութիւն խնդրելով, որ թոյլատրեն փնտռել կոտորածէն յետոյ կենդանի մնացած հայերը, որոնք հասած են մինչեւ Միջագետքի անապատներ, Պաղտատ, Մուսուլ եւ այլուր:

Ահաւասիկ, սա թանկագին փաստաթուղթերէն մէկն էր: Դժուար թէ Հայաստան ապրող համշէնահայերն այսօր յիշեն, թէ այդպիսի կազմակերպութիւն  գոյութիւն ունեցած է, որուն անդամները նմանօրինակ քայլի դիմած են:

Յոյժ կարեւոր փաստաթղթային ուսումնասիրութիւններէն էր նաեւ այն, որ  Վանի նահանգի շրջանին մէջ (Պատմական Վասպուրական) մօտաւորապէս 800 հայաբնակ գիւղեր  եղած են:

Այնտեղ մանրամասն կը ներկայացուի, թէ որքան հայ բնակչութիւն  ունեցած են այդ գիւղերը, ինչքան քիւրտեր  ապրած են այնտեղ, եւ գիւղերն իրարմէ ինչ հեռաւորութեան վրայ  գտնուած են:

–Եթէ անդրադառնանք անցած ուղին, ապա Ձեր կեանքին վրայ մեծ ազդեցութիւն ներգործող տարիները որո՞նք եղած են:

–Իմ կեանքս իբրեւ զինուորագրեալ մարդ ապրած եմ. առաջին հերթին` ՀՅԴ  կուսակցութեան զինուորն եմ: Ուր  պարտականութեան կանչած են զիս, անտրտունջ գացած եմ:

Սակայն այն նուիրական գործը, որ կենսագրութեանս մէջ կարմիր թելի պէս կ’անցնի, մատաղ սերունդին հայեցի դաստիարակելն է, անոնց հայրենասիրական ոգի ներշնչելը:

–Իսկ Ձեզի հայրենասիրական ոգի  ո՞վ  ներշնչած է:

-Բնականաբար, ծնողքիս կողմէ ստացած ներշնչանքն է: Մեր մանկութիւնը այնպիսի ժամանակաշրջանի մէջ  անցուցած ենք, երբ ծնողքէն կամ շրջապատէն կը լսէինք, թէ ինչ տառապանքներու ու հալածանքներու ենթարկուած սերունդ ենք:

Մեր վրայ ծանր պարտականութիւն դրուած էր` ապահովելու ազգի վերականգնումը: Ատիկա մեծ ուժ կու տար մեզի. չէ՞ որ ազգը մեզմով` Ցեղասպանութիւնը վերապրածներու զաւակներով, որբանոցներու մէջ իրենց կեանքը մաշած մարդոցմով պէտք է վերականգնուէր:

–Իսկ այսօրուան սերունդին մասին ի՞նչ կ’ըսէք: Հայրենասիրական ոգին անոնց մօտ որքանո՞վ պահպանուած է:

–Խօսքս, անշուշտ, Սփիւռքի երիտասարդներուն կը վերաբերի: Չեմ կրնար ըսել, որ այժմ անոնց ազգային ոգին կը խամրի: Ճիշդ է, մեր սերունդը համեմատաբար ուրիշ էր, խորութեամբ կ’ընկալէր հայութեան, հայկականութեան եւ հայրենասիրութեան գաղափարը, բայց  ատիկա ինծի իրաւունք չի վերապահեր ըսելու, որ յաջորդ սերունդը նուազ հայ է կամ հայեցի ապրելակերպ ունի: Եւ ատիկա միայն Մերձաւոր Արեւելքի երկիրներուն մէջ ապրող հայ երիտասարդներուն չի վերաբերիր, այլ, առհասարակ, աշխարհասփիւռ հայ երիտասարդներուն:

Ամէն տարի Ապրիլ 24-ին, լսելով անոնց պահանջատիրական կոչերը, Հայոց ցեղասպանութեան հարցի արդարացի լուծման համար կազմակերպուող ջահերթերն ու ոգեկոչման միւս ձեռնարկները, հոգիս հպարտութեամբ կը լեցուի:

Անոնք հաւատարիմ են իրենց արմատներուն եւ քաջութեամբ կը պաշտպանեն մեր իրաւունքները: Մեր իշխանութիւնը պէտք է  անոնց կողքին գտնուի եւ սատարէ անոնց հայրենասիրական նախաձեռնութիւնները:

–Դուք մեծ ճանապարհ անցած մարդ էք: Զրոյցին աւարտին ցանկալի է լսել հայ երիտասարդներուն ուղղուած Ձեր խօսքը:

-Հակիրճ պատասխանեմ հարցին: Մարդը մինչեւ վերջին շունչը սորվելու բան ունի: Կը կարծեմ` այս պարագային սորվելու շատ բան ունինք հայ երիտասարդներէն:

Հարցազրոյցը Գէորգ Չիչեանի