Մայիսին Լայպցիգի Արևելակենտրոնական Եվրոպայի պատմության և մշակույթի ուսումնասիրման կենտրոնում (GWZO) կազմակերպվել էր «Էթնիկության տիրույթում և անդին. ինքնության բանակցությունները ժամանակակից Հայկական սփյուռքում»  միջազգային հայագիտական գիտաժողովը: Էթնիկության, սփյուռքի և ինքնության հարցերին նվիրված գիտաժողովի կազմակերպիչներն էին Միչիգանի համալսարանի դոկտոր Վահե Սահակյանը և Լայպցիգի համալսարանի ասպիրանտ Հակոբ Մաթեւոսյանը:

՛Ներկայացնում ենք «Հայերն այսօրի» հարցազրույցը Վահե Սահակյանի հետ:

– Պարո´ն Սահակյան, ո՞րն էր «Էթնիկության տիրույթում և անդին. ինքնության բանակցությունները ժամանակակից Հայկական սփյուռքում» (Within and Beyond Ethnicity: Negotiating Identities in Modern Armenian Diaspora) գիտաժողովի նպատակը:

– Գիտաժողովի խորագիրն արտացոլում է սփյուռքագիտական ժամանակակից անգլալեզու գրականության մեջ առկա միտումները էթնիկության, սփյուռքի և ինքնության հարցերի շուրջ, որի հայերեն թարգմանության դժվարությունն ինքնին վկայում է հայկական սփյուռքագիտական քննարկումներում նման բառապաշարի ներմուծման անհրաժեշտության մասին։ Մի քանի հայերեն հոդվածներում հանդիպել եմ Identity negotiations կապակցության հետևյալ թարգմանություններին՝ «ինքնության բանակցություններ», «ինքնության վերաձևակերպումներ», սակայն պետք է նշել, որ հայերեն բանակցություններ կամ վերաձևակերպում բառերը լիովին չեն փոխանցում negotiations բառի այն իմաստը, որ այս ենթատեքստում նշանակում է հարմարվել, ինտեգրվել նոր հասարակությանը, ինքնաիրացվել նոր միջավայրում՝ միևնույն ժամանակ պահպանելով, ձևավորելով, ձևափոխելով և հարմարեցնելով գերակա մշակույթից տարբեր ինքնության որոշ դրսևորումներ։

Այսպիսի ընկալումը հնարավորություն է տալիս սոցիալական ու մշակութային ինքնություններն ուսումնասիրել որպես մշտապես փոփոխվող երևույթներ և զերծ մնալ դրանք որպես անփոփոխ և մեկընդմիշտ տրված իրողություններ դիտարկող մոտեցումներից։ Այս իմաստով, սփյուռքյան համայնքները, կազմակերպությունները, սերունդներն ու անհատները գտնվում են ինքնությունների մշտական «բանակցային» գործընթացների մեջ, որոնց միջոցով մի կողմից դրսևորում են իրենց պատկանելիությունը այս կամ այն երկրին ու հասարակությանը՝ որպես այդ երկրներում գործող ինստիտուտներ, կազմակերպություններ, համայնքներ կամ որպես այդ երկրի լիարժեք քաղաքացիներ ու հասարակության անդամներ, և մյուս կողմից՝ ներկայանում որպես այս կամ այն սփյուռքը կազմող համայնքներ, կազմակերպություններ ու անհատներ։

Նմանատիպ է խնդիրը բացման իմ խոսքի՝ Armenianness Beyond Ethnicity ենթախորագրի թարգմանության հետ կապված, որ ես ավելի շուտ կթարգմանեի «Հայկականությունը էթնիկությունից անդին», փորձելով շեշտադրել ոչ թե հենց էթնիկությունից դուրս իմաստը, այլ այն, որ հայկականությունը սփյուռքում երբեմն զուտ էթնիկի շրջանակներից այն կողմ է։ Էթնիկ պատկանելիությունն ու ինքնագիտակցումն, անշուշտ, Հայկական սփյուռքի որոշ համայնքներում հսկայական տեղ ունեն։ Խոսքն, առաջին հերթին, Մերձավոր Արևելքի երկրներում ձևավորված սփյուռքյան համայնքների մասին է, որտեղ տեղական սոցիալ-քաղաքական պայմանները պատմականորեն բավականին նպաստավոր են եղել հայախոս համայնքների ձևավորման, հայկական էթնիկ տարածքների ստեղծման ու պահպանման համար։ Սակայն էթնիկ պրիզմայի միջոցով սփյուռքին նայելիս՝ սփյուռքի մի ստվար զարգված դուրս է մնում։

Օրինակները շատ են, բայց այստեղ բերեմ մի քանիսը Հայկական սփյուռքի ուսումնասիրությունների իմ փորձառությունից։ Անցյալ նոյեմբերին Միչիգանի համալսարանի հայ և հրեա ուսանողների երկու կազմակերպություններ հրավիրել էին սփյուռքի թեմայով դասախոսություն կարդալու։ Վերջում Հայ ուսանողների մշակության միության (Armenian Students’ Cultural Association) անդամ երիտասարդ մի ուսանող հարցրեց. «Ես կիսով չափ հայ եմ, կիսով չափ՝ հրեա։ Հայրս հայ է, մայրս՝ հրեա։ Ո՞ր սփյուռքի մասն եմ ես»։ Եթե սփյուռքն անպայման նշանակում է էթնիկություն, ապա կարելի է վիճել, թե արդյոք կիսով չափ հայ և կիսով չափ հրեան էթնիկապես հայ է, թե ոչ, և հետևաբար, պե՞տք է արդյոք համարվի Հայկական սփյուռքի մաս, թե՞ ոչ։ Նույն կերպ, մի քանի տարի առաջ, երբ ատենախոսական աշխատանքիս ուսումնասիրությունների ժամանակ հարցումներ էի անցկացնում Հայկական սփյուռքյան տարբեր կազմակերպությունների ներկայացուցիչների հետ, հանդիպում էի մարդկանց, ովքեր ասում էին՝ ես 10% հայ եմ, 25% հայ եմ և այլն, սակայն իրենց ժամանակի մի մասը ներդնում էին այս կամ այն հայկական ու հայանպաստ ծրագրերի իրագործման մեջ։ Այս մարդկանց նույնպես դժվար է սահմանել որպես զուտ էթնիկ հայեր։

Իմ համոզմամբ, սակայն, այս մարդիկ Հայկական սփյուռքի մասն են, եթե որևէ իմաստով իրենց հայ են համարում, ընդգրկված են սփյուռքի որևէ կազմակերպության, կառույցի մեջ կամ էլ ծավալում են հայանպաստ կամ հայաստանանպաստ անկախ որևէ գործունեություն։ Այսպիսի ոչ հայախոս, Հայաստանի հետ ուղղակի և ամենօրյա կապ չունեցող, երբեմն խառնամուսնություններից ծնված անձանց աջակցության և մասնակցության շնորհիվ է, որ հայկական սփյուռքյան բազմաթիվ ու բազմապիսի հաստատություններ ու կազմակերպություններ, օրինակ՝ ԱՄՆ-ում կամ Ֆրանսիայում, գործունեություն են ծավալում տարբեր բնագավառներում։ Իհարկե, նրանց կողքին կան նաև հայախոս, երկկողմանի հայ արմատներ ունեցող այսպես կոչված էթնիկ հայերը, որոնք տարբեր դիրքեր են զբաղեցնում սփյուռքյան զանազան կազմակերպություններում։ Բայց հենց այս իմաստով էր, որ մեր գիտաժողովի խորագիրն ու բացման իմ խոսքի ենթախորագիրն առաջարկում էին հայկականությունը սփյուռքում դիտարկել էթնիկի շրջանակներում և դրանից անդին՝ հնարավորություն ընձեռելով Հայկական սփյուռքի ավելի լայն ըմբռնման համար։

– Ովքե՞ր էին նախաձեռնողները և ի՞նչն էր առիթ դարձել նման թեմայի շուրջ քննարկումներ իրականացնել:

– Գիտաժողովը, որոշ իմաստով, 2014-ի ապրիլին Միչիգանի համալսարանի Հայագիտության ծրագրի «Հայաստանը և սփյուռքը քսաներորդ դարում» խորագրով ուսանողական գիտաժողովի շարունակությունն էր: Նախաձեռնությունը զարգացել էր իմ և այդ գիտաժողովի մասնակիցներից՝ Լայպցիգի համալսարանի ասպիրանտ Հակոբ Մաթևոսյանի շարունակական քննարկումներում։ Երբ Հակոբն առաջարկեց Լայպցիգի համալսարանի «Հայերը Արևելակենտրոնական Եվրոպայի տնտեսությունում և մշակույթում (15-19-րդ դդ.)» ծրագրի շրջանակներում մի նոր գիտաժողով կազմակերպել Հայկական սփյուռքի մասին, սկսեցինք մտածել թեմայի շուրջ։ Որոշեցինք, որ թերևս հետաքրքիր կլինի, որ այս անգամ քննարկումները ծավալվեն մեթոդաբանական հարցերի շուրջ։ Եվ այս պատճառով էր, որ փորձեցինք հրավիրել նոր ասելիքով, նորարարական մոտեցումներով, սփյուռքագիտական ժամանակակից միտումներին ու քիչ ուսումնասիրված Հայկական սփյուռքյան համայնքներին քաջատեղյակ երիտասարդ գիտնականների և հետազոտողների։

Գիտաժողովի նպատակը մեզ համար վեր հանելն էր «էթնիկություն» և «սփյուռք» հասկացությունների հետ կապված խնդիրները` մասնավորապես սփյուռքյան տարածությունների եւ ինքնությունների բանակցությունների (negotiation of diasporic spaces and identities), Հայկական սփյուռքյան ներհամայնքային զարգացումների վրա՝ գլոբալ եւ տեղական զարգացումների ազդեցությունների, սփյուռքում և Հայաստանում հաստատված սփյուռքահայերի՝ հայրենիքի մասին ընկալումների քննարկումների միջոցով։

– Ովքե՞ր էին մասնակիցները և ընտրությունն ինչպե՞ս էր կատարվել: Ի՞նչ հարցեր քննարկվեցին և ի՞նչ եզրակացություններ արվեցին:

– Գիտաժողովին հրավիրվել էին գիտնականներ ու հետազոտողներ տարբեր երկրների առաջատար համալսարաններից։ Առաջին նիստում Հակոբ Մաթևոսյանը (Լայպցիգի համալսարան, Գերմանիա), Կոնրադ Սեկերսկին (Վարշավայի համալարան, Լեհաստան) և Էյտոր Լորեյրոն (Սան Պաոլոյի համալսարան, Բրազիլիա) ներկայացրեցին զեկուցումներ Հունգարիայում, Ռումինիայում և Բրազիլիայում Հայկական սփյուռքյան ինստիտուտների և կազմակերպությունների գործունեության մի քանի առանձնահատկությունների շուրջ՝ հատկապես շեշտադրելով այդ երկրների սոցիալ-քաղաքական պայմանների ազդեցությունը սփյուռքյան ինքնությունների ձևավորման և հայկականության բազմապիսի դրսևորումների վրա։ Երկրորդ նիստում Սևան Բեոյուքյանի (Ալբերտայի համալսարան, Կանադա), ՆանորԿարագյոզյանի (Օքսֆորդի համալսարան, Անգլիա) և Համազասպ Դանիելյանի (Երևանի պետական համալսարան) զեկուցումներում քննարկվեցին հայրենիքի մասին պատկերացումները, ինքնության ու պատկանելիության հարցերը Հայաստանում հաստատված սփյուռքահայերի շրջանակներում և առհասարակ սփյուռքում։ Երրորդ նիստում ներկայացվեցին հայկական ինքնությունների ձևավորման ու բանակցությունների առանձնահատկությունները Հարավային Ռուսաստանում, Էստոնիայում և Հունգարիայում՝ Ուլրիկե Ցիմերի (Վինչեստերի համալսարան, Անգլիա), Բրիգիտա Դավիդյանցի (Երաժշտության ու Թատրոնի Էստոնիայի Ակադեմիա, Էստոնիա) և Նիկոլետ Ցեզարի (Բոխումի համալսարան, Գերմանիա) զեկուցումներում։

Գիտաժողովի նիստերին իրենց մասնակցությունն էին բերել նաև Շտեֆան Թրուբստը, Մոնիկա Վոլրաբ-Զարը և Բալինտ Կովաչը՝ Լայպցիգի համալսարանից, Հրաչ Չիլինգիրյանը՝ Օքսֆորդի համալսարանից, Ջո Լեյքոքը՝ Անգլիայի Շեֆիլդ Հալամ համալսարանից։

Մասնակիցների ընտրության հարցում առաջնային էինք համարել Արևելակենտրոնական Եվրոպայի և քիչ ուսումնասիրված այլ սփյուռքյան համայնքների փորձառությունը, ինչպես նաև նորարարական մոտեցումները Հայկական սփյուռքի ուսումնասիրության հարցերին։

– Պարո´ն Սահակյան, որո՞նք են այսօր Հայագիտության մարտահրավերները և հեռանկարները (այս թեման նաև գիտաժողովի քննարկման նյութ է դարձել):

– Եթե փորձեմ հակիրճ լինել, արևմուտքում հայագիտության հիմնական մարտահրավերը մեկն է՝ ինչպես հայագիտական ուսումնասիրությունները հաղորդակից դարձնել ժամանակակից համաշխարհային հումանիտար ու հասարակագիտական քննարկումներին։ Հայտնի է այն, որ Հայաստանից դուրս գործող հայագիտական ամբիոնների գերակշիռ մեծամասնությունը արևտյան համալսարաններում են և, հետևաբար, պիտի կարողանան համաքայլ ընթանալ արևմտյան այլ գիտակարգերում ծավալվող ուսումնասիրություններին։ Այս իմաստով կարևոր է, որ հայագիտության տարբեր բնագավառի հետազոտողները ոչ միայն տեղյակ լինեն արևմտյան ժամանակակից տեսական ու համեմատական ուսումնասիրություններին և ժամանակ առ ժամանակ հղումներ անեն դրանց, այլ նաև իրենց հայագիտական ուսումնասիրություններով մասնակցեն ու նպաստեն տարբեր գիտակարգերի շրջանակներում ծավալվող այդ արդիական հարցերի քննարկումներին։

Մեր գիտաժողովը նաև այդ նպատակն էր հետապնդում՝ ինչպես հայկական սփյուռքի ուսումնասիրությունները հաղորդակից դարձնել սփյուռքագիտության համաշխարհային քննարկումներին։ Այս նպատակով էր, որ գիտաժողովն ավարտեցինք կլոր-սեղան քննարկումով, որի ժամանակ խոսեցինք սփյուռքների համեմատական ուսումնասիրությունների առավելությունների և թերությունների, սփյուռքների ուսումնասիրության մեթոդաբանության հարցերի շուրջ։

– Հայկական սփյուռք, ինքնության հարցեր, հայրենադարձություն. կմանրամասնե՞ք Ձեր տեսանկյունից այս երեք կատեգորիաները:

– Երեքի մասին էլ կարելի է երկար խոսել, երկար քննարկումներ ծավալել։ Սակայն կփորձեմ հակիրճ անդրադառնալ երեքին էլ։ Բեյրութ, Մարսել, Փարիզ, Բոստոն, Նյու Յորք, Վաշինգտոն, Լոս Անջելես, Դետրոյտ… Սրանք այն քաղաքներն են, ուր և որոնց շրջակայքում բավական ժամանակ դիտարկումներ ու հարցազրույցներ եմ անցկացրել մարդկանց հետ, ովքեր իրենց համարում էին հայ, ծագումով հայ, ամերիկահայ, պարսկահայ, պոլսահայ, ֆրանսիահայ, կաթոլիկ, բողոքական կամ առաքելական հայ, հայախոս էին կամ՝ ոչ, ունեին հայ ծնողներ կամ միայն մասամբ հայ էին, ովքեր ընդգրկված էին այս կամ այն սփյուռքյան կազմակերպության աշխատանքներում: Արդյունքում հանգեցի այն եզրակացության, որ Հայկական սփյուռք հասկացությունն այնքան էլ չի հաղորդում այն եզակիությունը, որ ենթադրվում է սփյուռքի մասին ամենօրյա խոսակցական քննարկումներում։ Որքան էլ որ գայթակղիչ է սփյուռքը որպես սահմանելի ու սահմանափակ սոցիալական միավոր պատկերացնելը, ոչ միայն սփյուռքագիտական տեսության տեսանկյունից, այլ հենց Հայկական սփյուռքի իրականությունից շատ պարզ է, որ սփյուռքը խումբ չէ, համայնք չէ, քաղաքական միավոր չէ, և որ ամենագլխավորն է, դժվար է պատկերացնել, որ ինքնությունների իր ողջ բազմազանությամբ և համաշխարհային սփռվածությամբ սփյուռքը երբևէ կարող է խումբ, համայնք կամ քաղաքական միավոր դառնալ։ Իհարկե, սփյուռքում կան առանձին համայնքներ, քաղաքական միավորներ ու կազմակերպություններ, սակայն սփյուռքյան կազմակերպությունները սփյուռքի միայն մի փոքր մասն են ներկայացնում։

Ամերիկահայ սոցիոլոգ Անի Բաքալյանը The Armenian-Americans: Form Being to Feeling Armenian («Ամերիկահայերը. Հայ լինելուց դեպի հայ զգալ») աշխատության ներածության մեջ գրում է ամերիկածին սերունդների, իր բառերով՝ սիմվոլիկ հայերի ինքնության մասին, ովքեր կարող են ընտրել լինել հայ, հայ-ամերիկացի, ամերիկահայ կամ ամերիկացի (էջ 7): Եթե Մերձավոր Արևելյան երկրներից, օրինակ` Լիբանանում, հայ լինելը մեծ ընտրության հարց չէ, քանի որ ի ծնե բոլոր հայ ծնողների զավակները պետական օրենքով պետք է պարտադիր կապվեն մի որևէ հայկական եկեղեցու հետ, Ֆրանսիայում, Ամերիկայում և մի շարք այլ երկրներում, հայ լինելն առավել հաճախ միայն ինքնանույնականացման և ընտրության հարց է։

Եկեք մեկ ուրիշ օրինակ բերեմ, որ մեր գիտաժողովին բավական քննարկման առարկա դարձավ։ Հունգարիայում հայկական սփյուռքյան տարածությունը բնութագրվում է 17-19-րդ դարերում Տրանսիլվանիայում հաստատված հայերի և 20-րդ դարի սկզբներում Հունգարիա տեղափոխված նրանց սերունդների և ցեղասպանությունից հետո, ինչպես նաև ավելի ուշ շրջաններում Հունգարիա ներգաղթած հայերի և նրանց սերունդների սոցիալ-քաղաքական պայքարներով։ Այսպես կոչված՝ «Տրանսիլվանիայի հայերը» կաթոլիկ են, հունգարախոս և մյուս խմբի պատկերացումներում՝ հունգարացի, սակայն պնդում են, որ իրենք «իսկական հայեր» են, Անիից եկած հայերի ժառանգները, և Անին համարում են իրենց հայրենիքը։ Մյուս հայերը, որոնց Տրանսիլվանիայի հայերի ժառանգներն անվանում են՝ «արևելահայեր», նույնպես իրենց համարում են «իսկական հայեր»՝ շեշտելով իրենց հայախոսությունը, ցեղասպանության վերապրողների սերունդներ լինելու հանգամանքը կամ կապը Հայաստանի այսօրվա Հանրապետության հետ։ Այս օրինակն էլ ցույց է տալիս սփյուռքի բազմազանությունը՝ մեկ այլ փոքրիկ սփյուռքյան համայնքում։ Կրկին, քննարկումներն այստեղ դուրս են գալիս զուտ էթնիկի շրջանակներից, բայց լիովին տեղավորվում են սփյուռք հասկացության տիրույթում։

Փորձեմ ընդհանրացնել և կապել հայրենադարձության հետ։ Սփյուռքը ենթադրում է սերունդներ, որոնք տասնամյակներով կամ նույնիսկ դարերով ապրում են մի երկրամասում, որտեղ իրենց նախնիները հաստատվել են մեկ այլ վայրից։ Այս առումով կուզեի տարանջատել իմիգրացիա և սփյուռք հասկացությունները։ Անշուշտ, ինքնության բանակցությունների հարցերն ուղղակիորեն առնչվում են նաև այս կամ այն երկրում նոր հաստատված անձանց և խմբերին։ Եվ այդ առումով, ժամանակի ընթացքում փոխվում են և՛ լեզվամտածողությունը, և՛ կենցաղային ու ապրելակերպի որոշ նորմեր, և՛ ինքնությունն առհասարակ։ Սակայն սփյուռքյան իրողությունը վերապրելու համար անհրաժեշտ է ծնված լինել մի երկրում, որը, ինչպես քեզ ծնողներդ կամ դպրոցն ու այլ համայնքային հաստատություններ կսովորեցնեն, քո նախնիների հայրենիքը չէ, որտեղ մեծամասնության լեզուն քո հայրենիքի լեզուն չէ։

Մշտական բնակության նպատակով Հայաստանից արտերկիր տեղափոխված հայաստանցիների համար հայրենիքի հարցը գրեթե միանշանակ է. նրանք ծնվել են Հայաստանում, ուր բավական թվով բարեկամներ ու ընկերներ ունեն, ում հետ գրեթե մշտական կապի մեջ են։ Հայերեն խոսելը տրված է և բնական է։ Սակայն Ամերիկա, Ֆրանսիա, Լիբանան, Սիրիա, Եգիպտոս, Արգենտինա, Բրազիլիա, Հունաստան և այլուր հաստատված ցեղասպանության վերապրողների 3-4-րդ սերունդների մոտ հայրենիքի հարցը միանշանակ չէ։ Շատերի պատկերացումներում իրենց հայրենիքը Արևմտյան Հայաստանն է կամ իրենց նախնիների գյուղն ու քաղաքը։ Կան նաև շատերը, անշուշտ, ովքեր այսօրվա Հայաստանն են համարում հայրենիք։ Պետք է նշել, սակայն, որ այս ամենը սփյուռքում ծնված սերունդներին տրվում է ընտանիքում, հայկական դպրոցում կամ այս կամ այն համայնքային կազմակերպության կողմից, և սփյուռքյան երրորդ, չորրորդ սերունդները հաճախ այդ հայրենիքների հետ անձնական որևէ կապ և փորձառություն չեն ունենում։ Հայախոս լինելու հարցը նույնպես տրված չէ բնականորեն՝ հատկապես եթե տեղական պայմանները նպաստավոր չեն հայերեն մանկապարտեզների, դպրոցների և համայնքների ստեղծման համար։

Այս ամենը հաշվի առնելով, կարելի՞ է պնդել, որ հայերի ֆրանսիածին կամ ամերիկածին երրորդ-չորրորդ սերունդները չեն պատկանում Ֆրանսիային կամ Ամերիկային, կարելի՞ է պնդել, որ նրանք ֆրանսիացիներ ու ամերիկացիներ չեն և պիտի մի օր վերադառնան հայրենիք՝ անկախ այն բանից, թե իրենք որն են համարում իրենց հայրենիքը։ Եթե համեմատենք, օրինակ, հրեաների հետ, կարելի՞ է պնդել, որ դեռևս 16-17-րդ դարերում Ամերկայում հաստատված Եվրոպայի հրեաների ժառանգները ամերիկացի չեն ու պիտի մի օր վերադառնան կես դարից մի քիչ ավելի պատմություն ունեցող Իսրայել պետություն։

Սփյուռքների համեմատական ուսումնասիրությունը ցույց է տալիս, որ վերադարձը կամ հայրենադարձությունը սփյուռքներին բնորոշ հատկանիշ չէ՝ չնայած սփյուռքյան մի քանի վաղ տեսաբաններ պնդում էին, որ սփյուռքների բնորոշ հատկանիշներից մեկը հենց վերադարձն է հայրենիք։

Իսրայելի պետության ստեղծմամբ հրեական սփյուռքը չվերացավ։ Ավելին, հրեական սփյուռքում առաջացավ մի հոսանք, որ հակադրվում է Իսրայել պետությանը։ Նմանապես, ահռելի Չինաստանի առկայությունն ամենևին խոչընդոտ չէ չինական սփյուռքի բարգավաճման համար։ Պատմագրությունը դեռևս չի արձանագրել հայրենիք վերադառնալու պատճառով այս կամ այն սփյուռքի ավարտը։

Վերադառնալով Հայկական սփյուռքին՝ դժվար է պատկերացնել, որ Ամերիկայում, Ֆրանսիակում, Լիբանանում և այլուր հաստատված, բազմաթիվ սեփականություններ ու հարստություններ ունեցող սփյուռքյան մեր կազմակերպություններն ու անհանտները մի օր պիտի վաճառեն հայկական եկեղեցիների և այլ կազմակերպությունների հսկայական շենքերն ու հարստությունները, պիտի թողնեն իրենց աշխատանքներն ու ներդրումները իրենց ծննդավայր երկրներում ու մի օր վերադառնան իրենց պապերի երկիր Հայաստանը։ Անշուշտ, կլինեն մարդիկ ու կազմակերպություններ, որ անպայման կվերադառնան, սակայն պետք է շեշտել, որ սփյուռքը կազմող անհատները, սոցիալական խմբերը, հաստատությունները, կազմակերպությունները, համայնքներն ու հանրություններն իրենցից ներկայացնում են այս կամ այն երկրներում տասնամյակներով ու նույնիսկ դարերով հաստատված իրողություններ, որոնք պատկանում են նաև այդ հասարակություններին։ Լիբանանում հայերը որքան հայ են, նույնչափ էլ լիբանանցի են, Լիբանանի լիիրավ քաղաքացիներ ու հասարակության անդամներ են։ Հայկական եկեղեցին, դպրոցներն ու այլ կազմակերպությունները նաև լիբանանյան պետության սոցիալական հաստատություններ են։ Նույնն է նաև Սիրիայում, Իրանում, Եգիպտոսում, Հունաստանում, Բրազիլիայում, Ֆրանսիայում, ԱՄՆ-ում և այլուր։ Դրա վկայությունն է նաև այն, որ սիրիահայ համայնքը, չնայած արտագաղթի մեծ տեմպերին, դեռ չի անհետացել, շատերը դեռ շարունակում են դիմակայել քաղաքացիական պատերազմին և չեն շտապում արտագաղթել կամ «վերադառնալ»։ Նմանապես, հայ գաղթականների սերունդներն Ամերիկայում, Ֆրանսիայում և այլուր նախևառաջ այդ պետությունների քաղաքացիներն ու այդ հասարակությունների լիիրավ անդամներն են. ամերիկածին, ֆրանսիածին կամ այլ երկրներում ծնված սերունդների հայ ինքնությունը զարգանում է իրենց՝ ամերիկացու, ֆրանսիացու կամ այլ տեղական ինքնություններին զուգահեռ՝ երբեմն կամ առավել հաճախ ստորադասվելով այդ առաջնային ինքնություններին։ Այս իմաստով, սփյուռքյան ինքնությունները տարասեռ են կամ, օգտագործելով արևմտյան եզրը՝ հիբրիդ են։ Գիտական տեսանկյունից դրանց զուտ հայկական և զուտ էթնիկ տիրույթում քննարկումը ճիշտ չի արտացոլում սփյուռքյան ինքնությունների բարդ իրականությունը։

– Պարո´ն Սահակյան, նախատեսվո՞ւմ են նմանօրինակ գիտաժողովներ անցկացնել Հայաստանում:

– Նմանօրինակ գիտաժողովներ ու միջոցառումներ Հայաստանում կազմակերպելու ցանկությունը միշտ կա։ Գաղտնիք չէ, սակայն, որ նման միջոցառումները հնարավոր են դառնում հովանավորների միջոցով։ Լայպցիգի գիտաժողովը հնարավոր էր դարձել Լայպցիգի Արևելակենտրոնական Եվրոպայի պատմության և մշակույթի ուսումնասիրման կենտրոնի (GWZО), Միչիգանի համալսարանի Հայագիտության ծրագրի, Լայպցիգի հետազոտական ակադեմիայի և տարածքային ուսումնասիրությունների կենտրոնի, Գերմանական ակադեմիական փոխանակման ծառայության (DAAD) և Գերմանիայի կրթության և հետազոտության նախարարության հովանավորության շնորհիվ։ Հուսով եմ, որ շուտով նման նախաձեռնությունների հնարավորությունը կլինի նաև Հայաստանում։ Արդեն  նախնական պայմանավորվածություններ կան Հայաստանում սփյուռքագիտական ամառային դպրոց կազմակերպելու ուղղությամբ, ուր կարելի է հարթակ ստեղծել արդի սփյուռքագիտական տեսություններն ու ուսումնասիրությունները քննելու համար և տեսնել, թե ինչպես Հայկական սփյուռքի ուսումնասիրությունները կարող են նպաստել արդի սփյուռքագիտական դիսկուրսին։

Զրուցեց Լուսինե Աբրահամյանը

Լուսանկարները՝ Նաիրա Թումանյանի