ՊԵՏՐՈՍ ԴՈՒՐՅԱՆ

ՊԵՏՐՈՍ ԴՈՒՐԵԱՆ

«Այնքայ~ն սիրած, այնքայ~ն լացած եմ իրեն համար, իմ երիտասարդութեանս առաջին տարիներուն իր ցաւովը ցաւած եւ իր տառապանքովը տառապած եմ երկարօրէն, իր տենդերը, իր գանգատները, իր հիւանդ կուրծքին հեւքը եւ մրմունջները տարիներուն մէջեն եկած հասած են ինծի, ու կարծես մատներովս դպած եմ անոնց եւ ականջովս լսած. ինչպէ~ս պիտի ուզէի իր ժամանակին հասած ըլլալ ու գտնալ իր նուիրական հիւղակին ճամփան ու ըսել իրեն, թէ ինչպէս իր  ցաւերը կերկարաձգուին եւ կը թրթռան իմ հոգուոյս մէջ…է:
Սա միայն Զապէլ Եսայեանի խոստովանութիւնը չէ: Սա նաեւ սերունդների խոստովանութիւնն է:

Երեւի քիչ գրողներ կան, որոնց ճակատագիրն այնքան տխուր լինէր, որքան Պետրոս Դուրեանինը: Նա հեռացաւ կեանքից` քսանմէկը չբոլորած, հեռացաւ` երազելով իր տաղերի փոքրիկ ժողովածուի «արեւ տեսնելըէ, հեռացաւ նոյնիսկ առանց լուսանկար ունենալու: Եւ, այնուամենայնիւ, դարձեալ քիչ գրողներ կան, որոնք այնքան պաշտուած լինեն, որոնց ետմահու ճակատագիրն այնքան իւրովի երջանիկ լինի, որքան Պետրոս Դուրեանինը: Տասնամեակներ շարունակ Սկիւտարի ազգային գերեզմանատանը` Պաղլար Պաշիի պողոտայի վրայ, Պետրոս Դուրեանի շիրիմը դարձել էր ուխտատեղի: Տղաներն ու աղջիկները նրա նուիրական գերեզմանի մօտ են շշնջացել առաջին սիրոյ երդումները, ծերունիներն ու երիտասարդները երկիւղած համբոյր են դրոշմել բանաստեղծի մահարձանին, մարմարէ տապանաքարը ծածկուել է սքանչացումի այսպիսի անպաճոյճ տողերով.

«պաշտելի յիշատակիդ, ոյ~վ Դուրեան նուիրականէ:
«կաթիլ մի արտօսր ի շիրիմ Պ. Դուրեանիէ:
«արցունքս եւ հառաչանքս յիշատակիդ, ոյ~ պաշտելի իմ Դուրեանէ:
«հանգիր ի շիրմաց` պարծանք քերթողացէ:
«պետրոս Դուրեան, հանճար մեծ. պսակ քերթողաց Հայոցէ:

«հանգչի~ր քերթող, ի շիրիմիդ,
Հանգչի~ր ի սառ դամբանիդ,
Հանգչի~ր հոգի մելամաղձ,
Թոբղ քեզ ատեն սիրտք նախանձէ:

Արցունքներն ու անձրեւը սրբել են դրանք, բայց ամէն անգամ եկել են նորերը եւ գրել արտասուախառն նոր տողեր: Տարիների հետ մեծացել է գրողի հմայքը: Ամէնուրեք` հայրենիքում եւ գաղթօջախներում, հրատարակուել են բանաստեղծի «արցունքոտ տողերըէ, ամբողջականութեամբ կամ մասնակի դրանք թարգմանուել են արեւմուտքի եւ արեւելքի տասնչորս լեզուներով, պատանի հանճարով հիացել են Զոհրապն ու Մեծարենցը, Վարուժանն ու Թումանեանը, Տէրեանն ու Չարենցը: Ահա արդէն մօտ ինը տասնամեակ է, ինչ Դուրեանի ստեղծագործութիւնը գրաւել է հայ ուսումնասիրողների ուշադրութիւնը: «սկիւտարի սոխակըէ գրականագիտական խորհրդածութիւնների նիւթ է տուել նաեւ Իւրի Վէսելովսկուն, Վալերի Բրիւսովին, Արթուր Լայստին, Ալֆրեդոյ Վիոլանտէին, Ջիան Պիետրոյ Լուչինիին եւ այլազգի ուրիշ հեղինակների:

Դուրեանը մեծացաւ կարիքի ու թշուառութեան մէջ: Սկիւտարի ճեմարանում, որի ձրիավարժ աշակերտն էր, ունեւոր ընտանիքի զաւակները գնում էին ճաշարան: Իսկ Պետեկը (այսպէս էին անուանում նրան տնեցիները), հնարաւորութիւն չունենալով նախաճաշ բերելու, փակւում էր դասասենեակում, հանում կանխաւ հետը վերցրած որեւէ գիրք եւ կարդում էր, գրում: Գրում էր նաեւ տանը` դպրոց գնալուց առաջ եւ երեկոները` մինչեւ խոր գիշեր: Պատահում էր, որ խստակրօն հայրն արթնանում էր կէսգիշերին եւ, տեսնելով կանթեղի աղօտ լոյսի տակ գրքի կամ թղթի վրայ հակուած որդուն, սաստում էր. «ծոբ, տահայ նստե՞ր ես, լոյս կը վառեսէ: Աղքատի տանը ճրագը վառ թողնելը շռայլութիւն էր: Եւ միթէ՞ հայրական օջախում առկայծող կանթեղը չէր, որ պատանու երեւակայութեան մէջ ուրուագծեց խրճիթի ու դղեակի անջրպետը, ներշնչեց նշանաւոր ընդհանրացումները.

Տընակի մէջ մարի առկայծ կանթեղն հող,
Այն մութին մէջ նօթի տըղեկք կը հեծեն,
Դղեակըն խրախ մինչեւ լոյս ջահք կը հիւծեն…

Ինչէ~ր չարեց կարօտեալ ընտանիքին օգնելու համար. եղաւ դեղագործի աշակերտ, դարձաւ սեղանաւորի գրագիր, զբաղուեց դերասանութեամբ, սակայն մխիթարանք գտաւ գրելով: «ստակը չեմ ատէր, բայց գրիչը կը սիրեմ, սփոփ մ’է նա ինձ այս անձուկ կացութեանս մէջէ,- խոստովանել է ընկերոջն ուղղած նամակներից մէկում: Այոբ, Դուրեանը սիրում էր գրիչը եւ ապրել է ստեղծագործական բուռն կեանքով, ունեցել գրական բազմազան հետաքրքրութիւններ: Նա կատարել է թարգմանութիւններ, փորձել ուժերը վիպասանութեան մէջ, զբաղուել հրատարակութեամբ, հեղինակել թատերախաղեր ու տաղեր:
Ճեմարանական տարիներին Դուրեանը ֆրանսերէնից թարգմանել է ութ թատերաախաղ, որոնցից յայտնի են  Հիւգոյի «թագաւորը զուարճանում էէ դրաման եւ Շեքսպիրի «մակբեթէ ողբերգութիւնը: Դրանցից բացի` նա հայեացրել է նաեւ Հիւգոյի «ջահէլ աղջիկէ բանաստեղծութիւնը: Բոլոր այս թարգմանութիւնները չեն պահպանուել: Բայց, ինչպէս հաստատում են ժամանակակիցները, Դուրեանը թատերախաղեր թարգմանելիս առաջնորդուել է դրանց լեզուն ժողովրդին հասկանալի դարձնելու մտահոգութեամբ, դրսեւորել է լեզուաշինական, բառաստեղծական ունակութիւններ:
Մեզ չեն հասել նաեւ գրողի վիպական փորձերը: Գիտենք միայն, որ գրել է երկու վէպ` մէկը սիրային բովանդակութեամբ, միւսը` ինքնակենսագրական բնոյթի` «վոսփորեան գիշերներէ խորագրով, որոնք մնացել են անաւարտ:
Դուրեանը մեծ նշանակութիւն է տուել հրապարակախօսութեանը: 1871-ի մայիսին նա գրել է. «գաղափարի սուին` գրիչ շարժէլ կ’արէնալես ի վեր, հոգուոյս ծալքերը մեկուսի թղթատելէ աւելի կը սիրեմ հրապարական ձայնարկութիւնները: Չեմ ուզէր նմանիլ անոնց, որոնք իրենց հոգուոյն կայծերովը աստղերուն հետ կընդհարին անձայնէ: Նա իր հրապարակախօսական ելոյթները տպագրել է «օրագիր ծիլն Աւարայրուոէ թերթում` թեբ բուն ստորագրութեամբ, թեբ «նորայրէ, «արմենակէ ստորագրութիւններով:

Դուրեանին խորապէս յուզել է հայ թատրոնի վիճակը: «խօսարանէ եւ «թատրոնէ յօդուածներում նա ընդգծում է թատրոնի «քաղաքակրթական եւ բարոյական օգուտներըէ, կրքոտութեամբ դատապարտել կեղծ բարոյական պատկերացումները: Նա կարողացել է վեր բարձրանալ անձնական ցաւ եւ կսկիծից, ապրել հայրենիքի ու աշխարհի հոգսերով: Այս իմաստով ուշագրաւ է «բանասիրականէ ընդհանուր վերնագրով յօդուածը: Այս ելոյթը ցոյց է տալիս, որ պատանի հանճարը հետեւում էր աշխարհում կատարուող իրադարձութիւն¬ներին, իր փոքրիկ սենեակում լսում աւարտուած ֆրանս-պարսկական պատերազմի թնդանօթների արիւնը, նրա ականջներում դեռ հնչում էր Հիւգոյի` պատերազմի թէժ օրերին արձակած հզօր կոչը` բոլոր ժողովուրդները ազատ ու հաւասար եղբայրներ են:

Պետրոս Դուրեանը թատերգութիւններ սկսել է գրել ուսումնասիրութեան վերջին տարուանից` 1867-ից: Ինչպէս ցոյց է տալիս «թատրոնէ յօդուածը, նա թատրոնի մասին ունէր բարձր կարծիք: «թատրոնը, – կարդում ենք այնտեղ, – հայելի մ’է, որուն մէջ մարդս կրնայ իր ճշմարիտ պատկերը տեսնել եւ որով իր վրայ նշմարած անհաճոյ տեսքերը անհետացնել եւ մաքրելէ: Նա մերժում էր թատրոնը զբօսատեղի դիտելու մտայնութիւնը եւ պաշտպանում ազգային թատրոնի պահանջը:

Անցեալ դարի 60-70-ական թուականներին արեւմտահայ թատերգութեան մէջ տիրապետողը պատմա-հայրենասիրական եւ կրօնական թեմաներն էին: Սակայն Դուրեանը սկզբնապէս, Սկիւտարի ճեմարանում գրեց ոչ թէ պատմական ողբերգութիւններ, այլ «տարագիր ի Սիպերիաէ եւ «վարդ եւ Շուշան կամ Հովիւք Մասեացէ թատերախաղերը, որոնք թէեւ սկսնակի հեղինակութիւններ են, բայց իւրովի հետաքրքիր են:

«տարագիր ի Սիպերիանէ այլաբանական ողբերգութիւն է եւ ուշագրաւ է գաղափարական առումով: Յայտնի է, որ Միքայէլ Նալբանդեանը գաղափարական վիթխարի ազդեցութիւն է ունեցել արեւմտահայ դեմոկրատիայի վրայ: Իր ողբերգութեամբ պատանի Դուրեանը գալիս էր ապացուցելու, որ ինքը եւս Նալբանդեանի խանդավառ երկրպագուներից էր, որի համար «ազատութեանէ հեղինակի գործն ու անունը նուիրական սրբութիւն էր:
Մտերմական մի նամակում Դուրեանը «վարդ եւ Շուշանըէ համարել է «սիրային թատերգութիւնէ եւ աւելացրել. «ասի տասնհինգ տարեկան հասակի սիրոյ հանճարի յանդուգն փթթում մ’էէ: Թատերախաղի նիւթը ողբերգական մի սիրավէպ է: Երկու հովիւներ` Վարդը եւ Շուշանը, կարող էին երջանիկ լինել, բայց նրանց սէրը ունենում է ողբերգական վախճան: Սիրոյ կործանման պատճառը սոցիալական գործօնը չէ, այլ Սուրմակը` վերացական չարը մարմնաւորող մի աւազակ: Վարդը եւ Շուշանը նոյնպէս վերացական բարու կրողներն են: Դաժան չարը պատժւում է, իսկ անօգնական բարին մխիթարւում երկնային երջանկութեամբ: «երկիրս փշոտ վարդ մ’է, իսկ երկինքն անփուշ վարդէ,- ասում է Շուշանը եւ սփոփում Վարդին: Չարի ու բարու այդ պայքարը, բարոյախօսական անսքօղ միտումը յատկանշական է հէնց մելոդրամային: Բայց պատանու ստեղծագործութեան մէջ կայ խօսքի այնպիսի յուզական յագեցուածութիւն, բնութեան քնարական ընկալում եւ սիրոյ իսկական պաշտամունք, որ հազուագիւտ էր ժամանակի հայ թատերգութեան մէջ: «վարդ եւ Շուշանե-ում, առաւել քան Դուրեանի որեւէ այլ երկրում, բնութիւնը լցուած է սիրով, նա բարի է ու գթոտ: «տեբս, Վարդ,- ասում է Շուշանը,- բոլոր բնութիւնը սիրով կը խայտա… Լուսինը սէր կը ցօղէ, ծաղիկը սէր կը բուրէ, հողմիկը սէր կը շնչէ, թռչունը սէր կը գեղգեղէ, տերեւը սէր կը սօսափէ, առուակը սէր կը մրմնջէ, ոյ~հ, ամէն ինչ սէ~ր, սէ~ր…է:

Դուրեանի բուն ստեղծագործական կեանքը սկսուեց ճեմարանն աւարտելուց յետոյ միայն: Մինչեւ 1871-ին նա հիմնականում նուիրուեց թատերգութեանը, ընդ որում չորս տարում գրած բոլոր թատերախաղերը, բացառութեամբ «թատրոն կամ թշուառներե-ի, պատմական են:
Ինչո՞վ բացատրել գրողի հակումը դէպի պատմական թեմատիկան: Թերեւս նա համակերպուե՞լ է ժամանակի ճաշակին եւ ոգուն: Հանրայայտ իրողութիւն է, որ արեւմտահայ թատրոնի բեմահարթակ կարող էին բարձրանալ առաջին հերթին պատմական ողբերգութիւնները: Ողբերգութիւնը դարձել էր եւբ հեղինակի, եւբ թատրոնի, եւբ դերասանի յաջողութեան նախապայմանը:

Պատմական ողբերգութիւնները ծնուել են ժամանակաշրջանի պահանջով ու ստիպմունքով: Արեւմտահայութեան մէջ թատերգութիւնն ու թատրոնը ազգային-ազատագրական շարժման արձագանքն ու զէնքն էր: Ու եթէ 1868-1870 թթ. Դուրեանը հեղինակում էր պատմական թատերախաղեր, ապա դա ապացոյց էր, որ նա եւս սկսել էր ապրել արդիականութեան հոգսերով, ժողովրդի ճակատագրով:
1871-ին, երբ գրողն արդէն հրաժեշտ էր տուել պատմական ողբերգութիւններին, խոստովանել է, թէ ինքը կամեցել է «թատերաբեմի մը միջոցաւ հայրենեաց հսկայ դարերու աւերակաց մոխրոտ շունչըէ լինել, որ այդ ողբերգութիւններն իր հոգու քրտինքներն են: Բնութագրական է, որ յիշեալ եռամեակում նրա քերթուածները, սակաւ բացառութեամբ, հայրենասիրական են: Ուրեմն անցումը «վարդ եւ Շուշանե-ից պատմահայրենասիրական թատերախաղերին աշխարհայեացքի հասունացման արտայայտութիւն էր:

Դուրեանի պատմական թատերախաղերից յայտնի են չորսը` «սեւ հողեր կամ Ետին գիշեր Արարատեանէ, «անկումն Արշակունի հարստութեանէ, «ասպատակութիւնք Պարսկաց Ի Հայս կամ Աւերումն Անի մայրաքաղաքին Բագրատունեացէ: Մի առիթով գրողն իր պատմական ողբերգութիւնները որակել է «երեւակայութեան հեղեղներնուն արտադրած կ’աթիլներէ: Իրօք, առաջին պահին կարող է թուալ, թէ նրա այդ թատերախաղերում պատմական քիչ բան կայ: Որպէս կանոն` նշուած չեն ո՛չ գործողութեան ժամանակը, ո՛չ էլ վայրը. հերոսների անձնական-սիրային փոխյարաբերութիւններն ասես ճնշում են պատմական իրողութիւնների վրայ: Բայց դա խաբուսիկ տպաւորութիւն է: Դուրեանի համար գլխաւորը գաղափարներն են, բայց պատմական նիւթը, դէպքերն ու դէմքերը նոյնպէս պարտաւորեցնող են: Նա, առաւել քան իր նախորդներից ու ժամանակակիցներից որեւէ մէկը, մտահոգուել է պատկերուող դարաշրջանի ճշմարտացի արտացոլմամբ, ունեցել է պատմահայեցողութիւն, որ վերջի թատերախաղերում վերաճել է որոշակի կոնցեպցիայի:

Իր ողբերգութիւններում հեղինակը պաշտպանում է աւանդական մի մտայնութիւն. նա համոզուած է, որ հայ ժողովրդին բաժին ընկած անցեալ ու ներկայ աղէտների միակ պատճառն անմիաբանութիւնն ու մատնութիւնն են: Բայց դրա հետ միասին գրողի պատմական թատերախաղերում առկայ են դեմոկրատական տրամադրութիւններ: «արտաշես Աշխարհակալե-ում զինակիր Արշեզը սովորական մի վրիժառու չէ: Նա կը գերադասէր ապրել «գեղջական կ’եանքովէ. «այ~հ, երանի թէ գեղջուկ մ’ըլլայի եւ հայր ու մայր ունենայի, արտ մը` պատերազմի դաշտի տեղ, ծառի մը շուք` մեծաշուք յաղթանակաց տեղ, խրճիթ մը` պալատի տեղ, փոքր ընտանիքի մը տէր ըլլայի` բիւրաւոր զօրաց հրամանատարութեան տեղէ: Նրան զզուեցրել է ռազմիկի վիճակը. «զաբրկ, որ թագաւորդ պարծի, մեռիբր, որ թագաւորդ ապրիէ: Սրանք պատահմամբ ասուած խօսքեր չեն: Սա Դուրեանի մտածողութիւնն է, որ ամբողջական ու համակարգուած տեսք ընդունեց «անկումն Արշակունի հարստութեանէ ողբերգութիւնում: Ահա ինչպէս է հասկանում թագաւորի պարտականութիւնները Արտաշիրը. «եւ ի՞նչ է թագաւորել, եթէ ոչ հրամայել զբօսնուլ, թագաւորը սուր կ’ուտայ եւ ժողովուրդը կը զարնէ կամ կը զարնուի. դրօշակ կ’ուտայ եւ զինուորը կը կ’անգնէ կամ իրեն պատանք կ’ընե…է: Պալատական Սմբատը խորհուրդ է տալիս թագաւորին. «ժողովրդին ձայնը շուտ կը խեղդուի արեան մէջ… Դիւրին է միթէ՞ գահ մը տապալել, որոյ կը հսկեն բանտ, աքսոր եւ սուրէ: Ծեր զինուորի դուստրն ասում է. «աղքատն իր տնակի մէջ չոր ու նեխոտ հացով կը զոհանայ, իսկ հարուստին ապարանը նոր խորտիկներ կը հնարուին… Զինուորը պատերազմի փողին գոռումեն կը սարսռի, վասնզի իր սիրելիեն պիտի բաժնուի, թագաւորը անդին կոյս աղջիկ մը կ’առեւագնէ մօրը գրկեն… Ի~նչ սոսկալի են ասոնք…ոյ~րչափ կը տարբերուեն իրարմէ հիւղակն ու պալատը… Երկունքին մէջտեղ վիհ մը կայ, որուն մութին մէջեն ջահ ի ձեռին կ’արձանանայ արդարութիւնը. Հիւղակը հովեն կը սարսի, իսկ պալատը` ոճիրներեն…է: Այս եւ նման մտքէր ընթերցողը կը գտնի նաեւ Դուրեանի այլ ստեղծագործութիւններում, յատկապէես «սիրեցեբք զ’միմիյանսէ նշանաւոր քերթուածում:  Հետեւաբար կարելի է պնդել, որ սոցիալական անհաւասարութեան գաղափարը Դուրեանի աշխարհըմբռման Ընդհանրական գիծն է եւ արտացոլուել է նրա թէ՛ պատմական եւ թէ՛ ժամանակակից երկերում: Դուրեանի ողբերգութիւններն իսկապէս պատմական են եւ իրենց գաղափարական եւ ստեղծագործական սկզբունքներով մնում են նշանակելի երկեր: Ոչ միայն այդ: Գրողի թատերգութիւնները մեզանում ըստ էութեան իսկական ռոմանտիկական դրամայի առաջին նմուշներն են: Մինչեւ Դուրեանը հայ ռոմանտիկական դրաման իր ճանապարհը հարթել էր: Այն, ինչ սկսել էին Մկրտիչ Պեշիկթաշլեանը, Սրապիոն Հեքիմեանը, Արմէնակ Հայկունին, Թովմաս Թերզեանը, Սարգիս Վանանդենցին կամ Խորէն Գալֆայեանը, աւարտին հասցրեց պատանի Պետրոս Դուրեանը:
Սակայն ինչու՞ Դուրեանը ստեղծագործական կեանքի վերջին տարում որ միայն չգրեց նոր ողբերգութիւններ, այլեւ կիսատ թողեց «տիգրան Բէ, «կործանումն Հռովմաէ եւ «շահատակութիւնք Հայոցէ թատերախաղերը, որ ձեռնարկել էր 1870-ին: Պատճառը հիւանդութիւնը չէր (այդ թուականին նա դեռ առողջ էր): Դուրեանը ոչ թէ չի հասցրել, այլ չի ցանկացել շարունակել անաւարտ թատերախաղերը, քանի որ իրեն այլեւս չէին գոհացնում պատմահայրենասիրական ողբերգութիւնները: Նոյն թուականից գրողին այլ բնոյթի թատերախաղի միտքն էր զբաղեցնում: Այդ ստեղծագործութիւնը «թատրոն կամ Թշուառներե-ն էր, որ Դուրեանն անուանեց «ժամանակակից թատերախաղէ: «ժամանակակիցէ. Հայ թատերգութեանն այնքան անհրաժեշտ այս բառը մեր գրականութեան մէջ առաջիններից մէկը յայտնագործեց հանճարեղ պատանին: Դուրեանը հասկացաւ, որ միակողմանի հրապուրանքը պատմական անցեալով շեղում էր ժողովրդի ուշադրութիւնը արդիականութեան սուր ու ցաւոտ խնդիրներից եւ առաջադրեց ժամանակակից թեմատիկայի կարեւորութեան եւ առաջնորդութեան պահանջը:
Նոր թատերգութեան խնդիրները Դուրեանն արծածել է «թատրոն կամ Թշուառներե-ի «հառաչաբանե-ում, որն ըստ ամենայնի, գրական ուշագրաւ վաւերաթուղթ է, ինչպէս նաեւ բուն թատերախաղում` մի քանի երկրորդական գործող անձանց միջոցով: Նա խոստովանոււմ է, որ իր «ժամանակակից թատերախաղըէ «դժուարինէ եւ «յանդուգնէ մի ձեռնարկում է, որ նպատակ ունի դրանով «օրինակ ըլլալ ուրիշ թատերագրաց, որ աւելի արդի ընտանեկան անցքերը պարունակող բարոյալից թատերախաղեր յօրինելու աշխատին, որով աւելի օգուտ կրնան ընծայել հայ հասարակութեան, քան թէ ազգային հին դիւցազնութիւնքը ողբերգութեանց վերածելովէ: Գրելով այս տողերը` նա հարկաւ չգիտէր, որ Գաբրիէլ Սունդուկեանն արդէն խիզախել էր, եւ 1863-ից նրա արդիական կատակերգութիւնները բեմադրւում էին, ծանօթ չէր Յակոբ Պարոնեանի «երկու տէրով ծառայ մըէ (1864) եւ «ատամնաբոյժն արեւելեանէ (1868) կատակերգութիւններին:

Անցումը պատմական թեմատիկայից արդիականին, այսպիսով, ոչ միայն լիովին գիտակցուած էր, այլեւ` օրինաչափ: Դուրեանը «թատրոն կամ Թշուառներինէ նախապատրաստուել էր իր պատմական թատերախաղերով, քանի որ վերջիններս այսպէս թէ այնպէս ոչ միայն լիովին գիտակցուած էր, այլեւ` օրինաչափ: Դուրեանը «թատրոն կամ Թշուառներինէ նախապատրաստուել էր իր պատմական թատերախաղերով, քանի որ վերջիններս այսպէս թէ այնպէս ունէին սոցիալական հնչողութիւն, իսկ «անկումն…ե-ը պատմասոցիալական ողբերգութիւն էր: Դուրեանը ժամանակակից հասարակութեան մէջ նոյնպէս տեսաւ աղքատացում, անիրաւում ու թշուառութիւնը: Նոր թատերախաղը աղքատութեան առաջացման պատճառների մասին չէ, այլ դրա բարոյական ու հոգեկան հետեւանքների: «ընտանեկան անցքերէ ասելով` հեղինակը նկատի ունէր հէնց նշուած պարագան. թատերախաղն ըստ էութեան առաւելապէս հոգեբանական դրամա է: Դուրեանը շարունակում էր ռոմանտիկ մնալ նաեւ այս ստեղծագործութեան մէջ: Նա նախընտրում է գործողութիւնների զարգացման յանկարծակի ընթացքը, արտասովոր դէպքերը, կերպարի բացայայտման բացառիկ ու ծայրաբեւեռային վիճակները:

Երբ ծանօթանում ենք «թատրոն կամ Թշուառներե-ի գաղափարական բովանդակութեանը, երբ միջամուխ ենք լինում «յառաջաբանե-ում եւ դրամայում թատրոնի ու թատերգութեան մասին արտայայտուած մտքերին, հասկանալի է դառնում, թէ ինչու Դուրեանի ամենամերձաւոր ժամանակակիցները 1872-ի ժողովածուի առաջաբանում նրան համարում էին «ազգային թատէր վերանորոգիչէ: Այոբ, գրողը փորձեց նոր ակօս բանալ թատրոնի ու թատերգութեան համար: Եւ եթէ դա չյաջողուեց, մեղաւորը ժամանակն էր: Այդ «ժամանակակից թատերախաղըէ երեւոյթ էր արեւմտահայ թատերգութեան մէջ եւ կարող էր յիրաւի հեղաբեկիչ դեր խաղալ, եթէ վերահաս իրադարձութիւնները, Թուրքիայում թանձրացող քաղաքական ռէակցիան չխափանէին հայ թատրոնն ու չխաթարէին թատերգութեան զարգացումը: Այն, ինչ արեց պատանի հանճարը, ստեղծագործական խիզախում էր: Չի կարելի չհամերաշխել Գր. Զոհրապի անկողմնակալ գնահատականին, որ նա տուել է «թատրոն կամ Թշուառներե-ին` վերջինիս բեմադրութեան (1893) առիթով. «այդ խաղին յղացումը միայն գիւտ մըն է, որ Դուրեանին անգամ պատիւ կը բերէ. ոճը կրնայ պակասութիւններ ունենալ, տեսարաններու բաժանումները կրնան բարեփոխութիւններու կարօտիլ, բայց շէնքը հաստատ եւ գեղեցիկ է, ամէն պարագայի մեր նորելուկ թատրերգութեանց նման անշահ խօսակցութեանց շարք մը չէ Դուրեանի գործըէ:
«սկիւտարի սոխակիէ տարերքը քնարերգութիւնն էր:
Երբ կազմում ենք Դուրեանի քերթուածների ժամանակագրական տախտակը. Պարզւում է մի հետաքրքիր պատկեր. բանաստեղծը 1867-1868 թթ. գրել է մէկական, 1869-ին` ութ, 1870-ին` երկու, իսկ 1871-ի մի քանի ամիսներին` 26 տաղ: 1867-ին հեղինակած միակ տաղը («իցի~վ թէէ) քնարական է: Ամենավերջինը`«երեկոյեան բալը կը սողար բարդիլ խաւէ, որ չկարողացաւ աւարտել, նոյնիսկ քնարական է: Այն, որ Դոյրանն սկսել ու աւարտել է քնարական ստեղծագործութեամբ, անշուշտ, բնութագրական է: Բայց Դուրեան-քնարերգակի ձայնն ամբողջ ուժով հնչել է 1871-ին, իսկ մինչ այդ նա ստեղծել է առաւելապէս քաղաքացիական երգեր: Չորս տարում (1867-1870) գրուած տաղերից չորսն են միայն «անձնականէ: Սա «քնարերգական ճգնաժամէ չէր: Պարզապէս Դուրեանի ստեղծագործութիւնը զարմանալի ամբողջական է ու միաձոյլ: 1867-ին «վարդ եւ Շուշանէ քնարական մելոդրամայի հետ ծնուեց «իցի~վ թէէ տաղը, իսկ եթէ մտաբերենք, որ մի ամբողջ եռամեակ (1868-1870) գրողը բացառապէս յօրինում էր պատմական թատերախաղեր, ապա հասկանալի է դառնում, թէ ինչու  նրա քնարն առաջին հերթին արձագանքում էր ազգային ու հասարակական խնդիրներին, թէ ինչու նկատելիօրէն թուլացաւ քնարականը:  Ճիշտ է, ստեղծագործական կեանքի մայրամուտին նա չմոռացաւ քաղաքացիական-հայրենասիրական նուագները («նոր սեւ օրերէ), բայց, ընդհանուր առմամբ, 1871-ն էր իսկական քնարական տարի: Ուրեմն կարող ենք պնդել, որ Դուրեանի բանաստեղծութիւնն ընթացել է քաղաքացիականից քնարերգականին անցնելու ճանապարհով. զարգացման ընդհանուր միտումն այդպիսին է:

Փաստ է, որ Դուրեանը պատմահայրենասիրական մի քերթուած ունի` «երգ մարտին Վարդանանցէ, որ նրա ամենադժգոյն երգերից է: Բայց փաստ է նաեւ, որ թէ՛ Դուրեանի եւ թէ՛ մեր միւս բանաստեղծների «արդիականէ գործերում անգամ պատմական անցեալն առկայ է: Դուրեանը չմոռացաւ անցեալը, այլուայլ առիթներով մտաբերեց Հայաստանի երբեմնի «վառ թագըէ («վիշտք Հայունէ), «ազատէ ու «փառաց օրերըէ («իղձք առ Հայաստանէ): Թատերագիր Դուրեանի նման թատրերգակ Դուրեանը նոյնպէս պատմութիւնը չէր վկայակոչում միայն անցած փառքն ու երանելի օրերը երազելու համար: Իր օրերի դժբախտութիւնների պատճառները նա որոնում էր վաղնջական ժամանակներում, վասակների վարքագծում, ժողովրդի տգիտութեան կամ անմիաբանութեան մէջ: Հայրենիքի վէրքերը դարմանելու համար հարկաւոր էր նաեւ դասեր քաղել պատմութիւնից, խախտել ժողովրդի դարաւոր նիրհը, ստիպել նրան շարժուել ու գործել: Սա ոչ միայն Դուրեանի, այլեւ հայ ռոմանտիկների ընդհանրական մտայնութիւնն էր, որ իւրաքանչիւրի ստեղծագործութեան մէջ արտայայտւում էր իւրովի: Մասնաւորաբար դժգոհելով իրականութիւնից` Դուրեանը թէեւ փարուեց պատմութեանը, բայց երբեք չսրբագործեց «դրախտավայրէ Հայաստանը, ներկան չգնահատեց անցեալի դիրքերից: Լաւագոյն հայրենասիրական երգերում հեղինակը երբեմն կարողանում էր հասարակականը տոգորել անձնականով, ինքն էր դառնում դրանց քնարական հերոսը` հայրենիքի ու ժողովրդի ճակատագիրը դիտելով սեփական «եսե-ի պրիզմայի միջով: Այդպիսի գործերում էլ, ի հարկէ, առկայ է հռետորական պատուիրանը կամ կոչը, բայց քնարական տարրը դրանք դարձնում է «ապրուածէ: Եւ հէնց այն պատճառով, որ Դուրեանի քաղաքացիական տաղերը, անկախ այն բանից, քնարականութեամբ ողողուն են, թէ ոչ, պատգամում են այս կամ այն դրոյթը, կարելի է դրանք համարել ծրագրային: Այդ ծրագիրը ամենայն որոշակիութեամբ արտայայտուած է «իղձք առ Հայաստանէ բանաստեղծութեան հետեւեալ տողերում.

Հարուստ ու կղէր թէ ազգ ըզգան ու վառին,
Թէ «լոյս եւ սերէ Հայ սրտերուն մէջ թառին,
Թէ լուսոյ դարն երկնէ «ազատ զաւակներէ,
Թ’եղբայրութեան, սիրոյ վառին կըրակներ,
Թէեւ ըլլամ ես մեռել,
Դամբանես դուրս կ’նետուեմ ԱԶԱՏ Հայն տեսնել:

Դուրեանը իր ժամանակի զաւակն էր, եւ հէնց այդ ժամանակաշրջանն էլ նրա մէջ պատրանքներ ծնեց: 1868-1870 թթ. հայրենասիրական տաղերում նա ազգային իդէալների իրագործման ամենայուսալի միջոցն էր ճանաչում բարոյական գործօնները: «նուագ է. տարեդարձի ազգային սահմանադրութեանէ քերթուածում նա դարձեալ կրկնում էր.

Զինուոբր Սիրոյ, դրօշդ ծալ ծալ ծըփացոբւր.
Սորուինք աչովդ սէր, քան թէ փայլել սուր:

Համընդհանուր սիրոյ գաղափարը, որ քարոզում էր Դուրեանը, իր հիմքով քրիստոնէական էր: «նուագ…ե-ի մէջբերուած տողերը, «մանուկն առ խաչէ քերթուածում «սիրոյ արեւէ Յիսուսին փարուելը ու նրանից դարձեալ «հաւատ, սէր, յոյսէ սովորելու խնդրանքը դրանում ոչ մի տարակոյս չեն թողում: Ռոմանտիկ մտածողութիւնը, աշխարհըմբռնումներն ու բանականութիւնը ստիպում էին Դուրեանին հաւատալ, որ քրիստոնէական սէրն ի վիճակի է փրկել ոչ միայ հայ ժողովրդին, այլեւ համայն մարդկութեանը: Բայց կեանքը նրան այլ բան էր ասում. նա տեսնում էր, որ ամէնուրեք թագաւորողը ատելութիւնն է, անգամ «սիրոյ պաշտօնեաներըէ` հոգեւորականները, թշնամութեան ու ոխի սերմանողներն էին: Ու այս ամէնը ներհակ զգացումներ էին ծնում նրա մէջ, երկատում միտքը, մորմոքում սիրտն ու հոգին: Այդ տառապանքների ամենաուժեղ արտայայտութիւնը եղաւ «սիրեցէք զ’միմեանսէ քերթուածը` ժամանակի հայ քաղաքացիական պօէզիայի ամենահետաքրքրական ստեղծագործութիւններից մէկը:

Դուրեանի քնարական ամենամեծ արժէքներներն ստեղծուեցին կեանքի վերջին տարում, երբ կրծքի տակ արդէն բոյն էր դրել «մշտնջենաւոր վէրքըէ` հիւծախտը: «գերեզմանի հակածէ քսանամեայ պատանին չյանձնուեց ճակատագրի տնօրինութեանը, ըմբոստացաւ մահուան դէմ, վրէժ առաւ «սեւ ճակատագրիցէ: Նա շտապեց, իր իսկ խօսքերով ասած, «անդուլ կերպով թոթովել քնարըէ` մրմնջալով բանաստեղծական «մնաք բարեւե-ները: Սա իւրատեսակ սխրանք էր, պարտքի ու պատասխանատուութեան գիտակցում ժամանակի ու սերունդների առաջ, որին ի զօրու են միայն մեծ հոգիները:
«սկիւտարի սոխակիէ քնարական տաղերը քիչ բացառութեամբ իր մասին են: Այս ասելով` նկատի ունենք ոչ միայն այն, որ հեղինակը խօսում է իր «եսե-ի անունից, արտայայտում իր մտորումներն ու յոյզերը, այլեւ այն, որ յաճախ առանձին տողեր ու պատկերներ ուղղակիօրէն վերարտադրում են գրողի կեանքի պարագանները: Այսպէս, երբ «դրժելե-ում գրում է. «ցուցի իրեն ճակատս գունատ, Կուրծըս գոգած, մարն իմ աչքինէ, կամ «լճակե-ում դժգոհում. «շատէրը զ’իս մերժեցինէ, «քնար մ’ունի սոսկ ըսինէ: Մին` «դողդոջ է, գոյն չ’ունի,- Միւսն էլ ըսաւ,- կը մեռնի~է, ապա սրանք, անշուշտ, ինքնակենսագրական ատաղձ ունեն: Դուրեանը իր տաղերի բնորդն է, բայց այն բնորդը, որին կարող է փոխարինել ամէն մի մերժուած ու չհասկացուած, զգացող ու տառապող էակ: Այլ խօսքով` նրա տաղերը միայն մի անհատի` թոքախտաւոր ու դժբախտ պատանու սիրոյ, տառապանքների, խոհերի դրսեւորումները չեն, այլեւ ունեն հասարակական եւ, ինչու չէ, նաեւ համամարդկային արժէք:

Սիրե՞լ է արդեօք «սկիւարի սոխակըէ: Հարցս յաճախ է մտահոգել դուրեանագէտներին., դրա պատասխանը որոնել են գրողի նամակներում, վկայակոչել նրա այն խօսքերը, թէ կինը եղել է իր «երեւակայութեան տիրուհինէ, «երազի երփներանգ աստղըէ կամ «ճաճանչոտ ծաղիկըէ, «շողերի ու բոյրերի թագուհինէ: Այս տողերը բառացի մեկնելու դէպքում կարելի է մտածել, որ պատանին չի ապրել այդ «գեղեցիկ կ’եանքըէ, ունեցել է, ինչպէս վկայել են անձամբ ճանաչողները, սոսկ «պլատոնական սերէ: Սա խնդրի կէսագրական կողմն է: Ասենք, որ բանաստեղծի սիրոյ առարկայի հարցը ստեղծուած էր մերձաւոր ժամանակակիցների, անգամ եղբօր` Եղիշէ Դուրեանի ու դասընկերների համար: Դրան սպառիչ պատասխան տալն այսօր պարզապէս անհնարին է: Բայց թոքախտաւոր ու սիրատենչ պատանուց բացի կայ նաեւ Դուրեան-բանաստեղծը: Այս վերջինը կենդանի է, եւ նա նաեւ մեր ժամանակակիցն է, ու նրա  «վկայութիւններըէ չափազանց պերճախօս են: Միթէ՞ այն կոյսը, որին Դուրեանը երկրպագել է, անիրական է, միթէ՞ նրա, յիրաւի, մեծ պաշտամունքն ու տառապանքները սիրուց չեն ծնուել: Ոչ մի «պլատոնական զգացմունքէ կամ «անորոշ իղձէ, ոչ մի երեւակայութիւն, որքան էլ հարուստ ու շքեղ լինի, չի կարող շինել այն իսկական սէրն ու խորունկ տառապանքները, որ գտնում ենք գրողի քերթուածներում: Գուցէ եւ իսկական չի եղել այն «ուսանող կ’ոյսըէ, որի ականջին, ինչպէս պատմում է կենսագիրը, Պետրոսը շշնջացել է սիրոյ խօսքեր եւ գրել «իցի~վ թէե-ն, գուցէ եւ չեն եղել ոչ «սեւ~, սեւ~ե-ում յիշուած այն կոյսը, որին կուլ է տուել գերեզմանի «սեւ փոսըէ, ոչ էլ «զ’նէ պաշտեմե-ի «…պե-ն, գուցէ եւ պարզ ենթադրութիւն է ծանօթներից մէկի յիշատակած «ս.է անուամբ օրիորդը: Մենք չգիտենք նրա անունը միայն, բայց նա եղել է, նա, իրօք, «երազի ու բիւրեղի թագուհինէ էր: Անկասկած, մեր բանաստեղծը եւս ունեցել է իր Լաուրան կամ Կասանդրա Սալուիատին, Ամալեան կամ կոմսուհի Վորոնցովան, որովհետեւ նրա քերթուածները նոյնքան ապրուած ու զգացուած են, որքան Պետրարկայինն ու Ռոնսարինը, Հայնէինն ու Պուշկինինը:
Սիրերգակ Դուրեանը տարբերւում է մեր միւս բանաստեղծներից. Նա հախուռն է, պոռթկուն, նրա քնարը Մեծարենցի հիանալի բնութագրմամբ` «թունդէ է: Այս պարագան դիտել ու արժէքաւորել է նաեւ Վ Բրիւսովը. «պատանի Դուրեանը մնում է հայ պօէզիայի պատմութեան մէջ որպէս վառ, հրաշէկ շտրիխ: Ի թիւս միւս, աւելի հանդարտ բանաստեղծների` նա ցոյց տուեց, թէ ինչ է նշանակում ստեղծագործութեան մէջ «աւիւնըէ. անմիջական ապրումների ուժը յաճախ ոչ միայն փոխարինում են «դպրոցինէ, «տեխնիկայինէ, այլեւ անչափ վեր են բարձրացնում դրանցից: Սրանում է ստեղծագործութեան պատմական նշանակութիւնը…է:

Սովորաբար, Դուրեանի քնարերգութեան մէջ առանձնացնում են նաեւ այսպէս կոչուած բնութեան երգեր: Բայց նա բուն իմաստով այդպիսիք չունի: Բանը միայն այն չէ, որ չի գրել բնութեանը ձօնուած ոչ մի քերթուած, այլեւ այն, որ նրա տաղերում (բացառութեամբ «երեկոյեան բալն կը սողար…ե-ի) առհասարակ չկայ բնութեան պաշտամունք, ոչ էլ փիլիոսփայական ընկալում, որպիսիք գտնում ենք յետագայում Թումանեանի, Իսահակեանի, Մեծարենցի ստեղծագործութիւններում: Դուրեանն էլ, ի հարկէ, ինչպէս մի առիթով ցոյց է տուել Վարուժանը, «կզգայ բնութիւնը, ստեղծում է սքանչելի բնապատկերներէ («պէտք է մեռնի~լէ, «սիրեցի քեզէ եւ այլ տաղերում), բայց դրանց պաշտօնը էապէս ուրիշ է: Աշնանային դժգոյն գիշեր է նկարագրում, թէ արեւագալն իր շաղ ու շողքով, միեւնոյնն է, ոչ մի տաղում բնութիւնն ու մարդը ներդաշնակ չեն, մարդն աւելի բարձր է կանգնած: Եթէ անհրաժեշտ է խօսել պաշտամունքի մասին, ապա պէտք է ընդունել, որ Դուրեանի քերթուածներում առկայ է միայն մարդու պաշտամունքը: Բնութիւնն ինքը մարդկային հոգեվիճակների արտացոլումն է կամ կրողը: Հէնց բնութեան նկատմամբ ունեցած այս վերաբերմունքով էլ նա տարբերւում է միւս բանաստեղծներից: Մինչեւ Դուրեանի «յարիէ, «գեօզալիէ կամ կոյս գեղեցկութեան չափանիշը բնութիւնն էր ու նրա պէս-պես հրաշալիքները, «սկիւտարի սոխակըէ դարձաւ իսկական աւանդախախտ: Նա կոյսի գեղեցկութիւնն ու հմայքը չէր նժարում բնութեան, երկրային ու երկնային սքանչելիքներով: Բանաստեղծի ըմբռնմամբ մարդն ու կոյսը ոչ թէ իրենք են ձգտում բնութեանը, այլ բնութիւնն է ձգտում նրանց, ազդւում, ներշնչւում նրանցից: Բնութեան գեղեցկութիւնները կարող են սիրելի դառնալ լոկ այնքան ու այն չափով, որքանով յիշեցնում են մարդուն ու կոյսին: Այդ առումով խիստ բնութագրական է «նէե-ն.

Վարդը գարնայնի
Թէ կոյսին տիպար
Այտերուն չ’ըլլար`
Ո՞վ կ’յարգէր զ’անի:

Թէ չը նմանէր
Կապոյտն եթերաց
Կոյսին աչերաց`
Երկինք ո՞վ կ’նայէր:

Թէ կոյսը չ’ըլլար
Սիրուն ու ամբիծ,
Աստուած այն երկնից
Մարդ ու՞ր կը կարդար:

Եթէ մանիշակը համանուն քերթուածում սգաւոր է ու գլխիկոր, ապա հեղինակը դա բացատրում է նրանով, որ կոյսի աչքերի համեմատութեամբ իր աչքերը մութ է գալիս: Բանաստեղծը մխիթարում է մանիշակին. վարդն էլ է շիկնել, երբ տեսել է նրա այտերը, շուշանը դժգունել է տեսնելով ներա ձեռքերը: Դուրեանի ընկալմամբ կոյսը ոչ բնութեան զարդն է, ոչ էլ տիրակալը, այլ ինչ-որ զօրաւոր, առեղծուածային մի էակ: Իսկ եթէ այդ էակն այնուամենայնիւ ապրում է երկրի վրայ, ապա դրա համար պէտք է եղել Աստծոյ յատուկ միջամտութիւնը: Արարչի համար մի առանձին օր է պահանջուել գծելու իր սիրած կոյսի յօնքերը: Երբ այդ կոյսը սիրում է, նրա հետ ոչինչ չի կարող բաղդատուել.

Լուսինը ոչ ներա վարդն,
Ով ոչ ալ վարդը ունի
Ճառագայթումը ներա,
Ճառագայթոյ~ւմ սիրողի:

Բանաստեղծը ծարաւ էր մեծ սիրոյ, բայց մահն անխուսափելի է, արդարեւ, տխուր է առանց սիրոյ մեռնելը: Նա կարող էր գերեզմանում անգամ հանգիստ զգալ, եթէ համոզուած լինէր, որ կոյսը չի մոռացել իրեն («իմ հանգիստըէ): Դուրեանը յաճախակի է մտաբերում մահն ու գերեզմանը:
Անցողակի մօտեցմամբ գրողին կարելի է անուանել յոռետես ու մահերգակ: Հէնց այդպէս էլ վարուել են ուսումնասիրողներից ոմանք: Մահուան ու գերեզմանի ամէն մի յիշատակում եւ նոյնիսկ փափագ, դեռեւս յոռետեսութեան նշան չէ: Մինչդեռ Դուրեանի քնարական հերոսը սիրում է կեանքը, նա ուզում է երջանկութեան հասնել այս աշխարհում, ուզում է սիրուել, իսկ երբ նրան զլացել են սէրը, երբ ծաղրել են, երբ թօշնել են տենչերն ու մոխրացել երազները, այնժամ միայն գերեզմանի «լուռ փոսըէ դարձել է անձկալի: Թատրերգակ Դուրեանի հէոսները նոյնպէս նախընտրում էին մահը, քանի որ աշխարհը «սեւէ էր ու երկիրը` «փշոտ վարդէ: Դուրեանն էլ ահա «անճար ցաւէ ունէր եւ «անճար հիւանդէ էր: Անթոյլատրելի է բացարձականացնել անձնական կամ դժբախտ հանգամանքների դերը այս ու այն արուեստագէտի ստեղծագործութեան համար: Միթէ՞ անլուրջ չէ բայրոնեան տիեզերական թախիծը բացատրել հանճարեղ անգլիացու ոտքի կարճութեամբ: Միթէ՞ Տէրեանի, Մեծարենցի համապարփակ վշտի աղբիւրն անձնական ցաւ է: Անշուշտ, անձնական պարագաները հետք են թողնում գրողի ստեղծագործութեան վրայ, բայց դրանք նրա, տուեալ դէպքում` Դուրեանի տաղերը չեն դառնում անձնական ցաւերի, տառապանքների կամ հիւանդութիւնների չափածոյ պատմութիւնները:

«սկիւտարի սոխակիէ ստեղծագործութեան մէջ մահուան ու գերեզմանի գաղափարներն ստանում են նաեւ փիլիսոփայական ու հասարակական իմաստաւորում: Նա հարկադրուած է արտասանում «մահը լաւ է, քան կ’եանքըէ խօսքերը: Եթէ «ի~նչ կ’ըսենե-ում բանաստեղծը պատրաստ էր գնալ  «երկրորդ սեւ մորէ գիրկը, ապա նրա համար, որ յոյս ունէր թերեւս այնտեղ գտնել «վարդեր, թրթռում, թռիչ ու աստղերէ: Ընդգծուած բառերը սոսկական փոխաբերութիւններ չեն: Դրանք խորհրդանշում են մարդկային տենչերն ու երազները: Մի ուրիշ քերթուածում («առ Մայիսէ) Դուրեանը խօսում է իր հոգու ծաղկի մասին, ընդ որում «ծաղիկըէ գրում է գլխատառով («է՞ր չը բերիր Ծաղիկն հոգուոյսէ), արդէն նշան է, թէ դա սովորական «բանաստեղծականէ բառ չէ, այլ ունի առանձնայատուկ իմաստ, սիմուոլ է: Դուրեանի հոգու ծաղիկը չէր կարող աճել այդ աշխարհում: Սրա հաստատումն էր նաեւ «հեծեծմոյ~ւնքե-ը: Հայ բանաստեղծութիւնը չգիտէ մէկ ուրիշ գործ, որտեղ անձնականն այնքան ներծծուած լինի հասարակականով, ունենա այնպիսի խորը ենթաբնագիր, որքան այս քերթուածը: Դարձեալ ու դարձեալ Դուրեանն աշխարհը համարում է «միշտ տաղտուկէ, «ցաւերու մեծ մայրէ, որովհետեւ ինքն ու մտերիմ ընկերը` Վարդան Լութֆեանը, որի մահուան կապակցութեամբ է գրուած   «հեծեծմոյ~ւնքե-ը, այստեղ` երկրի վրայ, միայն սեւ ու անհատնում սուգ են ծծել, խմել գերեզմանի «սեւ կ’աթըէ` անյուսութիւնը: Ու հիմա, երբ չկայ Վարդանը, Դուրեանն ուզում է իմանալ, թէ «երկնից տժգոյն որդինէ գոնէ այն աշխարհում երջանի՞կ է.

ՈՅ~հ, եթէ յօդ ծառի մը շուք
Կայ ու նորա քով մէկ վըտակ,
Եթէ կայ յօդ սէ~ր անապակ,
Կան ազատ օդ, ազատութիւնք:

ՈՅ~հ, կը թոթովեմ ես այդ աղօտը
Ձորձն հոգուոյս` կեանքս` մինչ իսկ այսօր,
Հող կը հագնիմ, հոյ~ղ սգաւոր…
Ա~հ, ուզածներս, Վաբրդան, կա՞ն յօդ…:

Այս տողերում ամենայն որոշակիութեամբ բացայայտած են Դուրեանի ցաւի հասարակական արմատները: Ի հարկէ, այդքան յաճախակի գգուելով գերեզմանին, կեանքը համարելով «աղօտ ձորձէ` նրա տաղերը ինչ-որ չափով պարուրւում են միստիկ շղարշով: Անկախ դրանից, մահուան ու գերեզմանի գաղափարները գրողի ստեղծագործութեան մէջ հանդէս են գալիս որպէս ներկայի դէմ բողոքի կրքոտ ու տառապալի արտայայտութիւններ: Ռոմանտիկներն առհասարակ դժգոհ էին իրականոււթիւնից: Իսկ ինչի՞ էր ձգտում Դուրեանը: «հեծեծմոյ~ւնքե-ում նա գրել է.

Մեր հոգիքը նոճիներում
Թուխ թռթիռներ էին տրտում,
Սեւ~ ծըծէինք` սոյ~ւգ անհատում,
Նայէինք միշտ երկրես հեռու:

«նայէինք միշտ երկրես հեռուէ: Ահաբ Դուրեանի պատասխանը: Մեծ դժգոհն ու տառապեալը չէր գնում դէպի անցեալը, չէր ամփոփւում սեփական «եսե-ի խխունջում, ոչ էլ «ուզածներնէ էր գտնում բնութեան մէջ: Նրա անվրդով միտքը թեւածում էր ժամանակի մշուշոտ հեռուները` մարդկութեան համար երազելով մի ուրիշ, «քաղցրէ աշխարհ. հաւատալով հաւատում էր այդ աշխարհին: Ընկերներից մէկին գրած նամակում կան այսպիսի տողեր. «միշտ ձանձրալի է այժմեան աշխարհը, անոր համար, որ ուղեղին մէջ ջահ մ’ունի. աշխարհի քաղցրութիւնը վայելելու համար այն դարին մէջ շնչելու է, որ քուրձ կը հագնի ու կը սիրէ. փիլիսոփայ աշխարհը ըսել կ’ուզեմ, որ արդէն ուղեղներու մէջ կը սաղմնի…է: Այժմեան աշխարհը ձանձրալի է, որովհետեւ ուղեղուն մէջ ջա՞հ ունի…դուրեանի մտածողութեամբ «ջահ մ’ունիէ նշանակում է «զգացմունք չունիէ, «սիրտ չունիէ, «սեր չունիէ, եւ յետագայ շարադրանքը հէնց դրա հաստատումն է. «այն դարին մէջէ մարդիկ արդէն սիրելու են միմեանց: Նորայր իշխանի («սեւ հողեր…է) երազանքը` «այ~հ, երբ պիտի ջնջուի աշխարհիս վրայեն թագը, փառքը եւ միայն եղբայրութիւնն իր մանուշակներովը մարդոց ճակատը պիտի պճնէ փոխանակ դափնիիէ, նաեւ իր` Դուրեանի երազանքն էր, տենչերի տենչը: Զուր չէր, որ հրապարակախօս Դուրեանը նոյնպէս տագնապալի հարցնում էր.

Ահ, մինչեւ ե՞րբ մարդիկ թոյն ու խաւար պիտի շնչեն:
Եր՞բ պիտի լռէ թնդանօթը:
Եր՞բ պիտի սիրէ կղերն ալ:
Եր՞բ տիեզերք համբերութեան վառարան մը պիտի ըլլայ:
Եր՞բ պիտի ծաւալի համայն աշխարհ իր ամբողջութեամբը ԼՈՅՍԸ:
Եր՞բ:
Արդեօք դեռ շատ դարե՞ր կան հոլովելիք:

Նա սպասում էր աշխարհի երկունքին, չէր ուզում հաւատալ, թէ աշխարհը կարող էր «այս երազները հեղեղած միջոցին ալեւորի եւ լուսածամ աստղերուն վարսերը թափթփինէ: Դուրեանի գեղագիտական իդէալը չէր պարփակւում իրականութեան պրոկրուստեսեան մահճում:
Իդէալի ու իրականութեան անհամապատասխանութիւնը, անձնական ու անանձնական ցաւերը միայն տառապանքներ չէին ծնում: Դուրեանը բոլոր հայ քնարերգակներից ամենաըմբոստն էր: Խռովքն ու կասկածը, հակառակումն ու ընդվզումը փոթոթում էին նրա միտքն ու հոգին, մորմոքում ու ճչում էին թեբ տաղերում, թեբ թատերախաղերում, թեբ յօդուածներում եւ թեբ նամակներում: Իսկ «տրտունջքե-ում հրաբխուեց բանաստեղծի եռեփ հոգին, որոտաց ու հեծեծաց այնպէս ուժգին ու տառապալի, որպիսին իտալացի քննադատ Ֆրանկօ Նիտտի Վալենտինիի խոստովանութեամբ «երբէք չեն համարձակուել ոբչ Լէոպարդին, ոբչ Միւսեն, ոբչ Կ’ատուլըէ: Դուրեանն, ինչ խօսք, հաւատում էր Աստծուն, բայց դա կոյր հաւատ չէր: Նա անսահմանօրէն սիրում էր կեանքը եւ ուզում էր համոզուել, որ Աստուած նոյնպէս բարի էր: Իսկ եթէ նա ոխերիմ էր ու չար, ապա թոբղ ուրեմն անիծուի այդպիսի աստուածը: Այստեղից էլ այն մեծ, շատ մեծ, յիրաւի, նարեկացիական տառապանքը, որ ապրեց նրա գերզգացիկ հոգին եւ որի հանճարեղ ու գիտակցուած արտայայտութիւնը եղաւ «տրտունջքե-ը: Դա տառապանք էր խորհող ու զգացող մարդու համար, նրանց համար, ովքեր «վսեմ երազներէ ունէին, բայց որոնց բաժին էր ընկել «սեւ ճակատագիրըէ, դա տառապանք էր Վարդանի, իր, բոլոր չհասկացուածների ու մերժուածների համար: Առանց հասկանալու այդ խորունկ սէրն ու տառապանքը, անհնար է հասկանալ,  թէ Դուրեանի ընդվզումներն ու զղչանքները, ըմբոստացումներն ու աղավանքները եւ թէ նրա` որպէս մտածողի խառնուածքը:

Մտածող Դուրեանը մտահոգուած էր ոչ միայն Հայաստանի ու իր ժողովրդի, այլեւ բովանդակ աշխարհի ու մարդկութեան բախտով: Նա իր «թշուառէ հայրենիքը դիտում էր «հէք մարդկութեան մէկ ոստը գոսէ («իմ ցաւըէ): Նման լայնախոհն ըմբռնումներն ապացուցում են, որ հանճարեղ պատանին ոգեշնչուած ու ազդուած էր ֆրանսիական լուսաւորիչներից, քանի որ հէնց վերջիններս էին, որ հանդէս էին գալիս «ոչ թէ որպէս որեւէ առանձին դասակարգի, այլ ամբողջ տառապող մարդկութեան ներկայացուցիչների դերումէ եւ ուզում էին «միանգամից ազատագրել ամբողջ մարդկութեանըէ (Էնգելս):
«մեր նախորդ շրջանի բանաստեղծներըէ անաւարտ աշխատութեան մէջ Յովհ. Թումանեանը խորհուրդ էր տալիս նայել Դուրեանի «ներսըէ, տեսնել «վաղամեռիկ հանճարիէ «ծանր հոգեկան կը ռիւնէ ու «դրամանէ: Հէնց «ներսըէ թափանցելու դէպքում է պարզ դառնում, որ Դուրեանը տառապանքի բանաստեղծ է, համամարդկային տառապանքի:

Յիրաւի վիթխարի են հայ քնարերգութեանը մատուցած Դուրեանի ծառայութիւնները: Նա ի սպառ հրաժարուեց կլասիցիզմից, խուսափեց պատմողականութ¬յունից, բանաստեղծութեանը հաղորդեց զգացմունքային անյատակ խորութեան, հոգեբանու¬թիւն եւ արուեստի բացառիկ ինքնատիպութիւն: «սկիւտարի սոխակըէ հայ նոր քնարեր¬գութեան հետ պատմականօրէն խզուած կապը: Գրողի համբաւաւոր նախորդներն ու ժամանա¬կա¬կիցները` ոբչ Ղեւոնդ Ալիշեանը, ոբչ Մկրտիչ Պեշիկթաշլեանը, ոբչ Թովմայ Թերզեանը, ոբչ Մկրտիչ Աճեմեանը, չխիզախեցին վերջնականապէս հրաժեշտ տալ գրաբարին, մինչդեռ հանճարի բնազդով ի սկզբանէ այդ արեց պատանի Դուրեանը: Նա չգրեց նմանողական ոչ մի տաղ, մնաց ժամանակի այն հազուագիւտ բանաստեղծը, որ Արշակ Չոպանեանի արտայայտութեամբ` «գաղափար ու բնութիւն իր սրտին մէջ փնտրեցէ:

Հազար անգամ իրաւացի էր Պարոյր Սեւակը, երբ Դուրեանին համարում էր «մեր քնարերգութեան Վահագնըէ` գրելով. «նայ է մեր քնարերգութեան առաջին մեծը եւ միշտ կը մնայ վերջինի կողքին, որովհետեւ նա չի հնանում, ինչպէս չեն հնանում ժպիտն ու հառաչը, ծիծաղն ու հեծկլտոցը…է:
Հրատարակութեան համար Դուրեանն ընտրել էր 38 տաղ, որ նրա բանաստեղծական հիմնական ժառանգութիւնն է: Սա քիչ չէ Դուրեանի տարիքի մի գրողի համար, մանաւանդ եթէ նկատի ենք առնում, որ ստեղծագործեց կեանքի դժնդակ պայմաններում: Միւս կողմից յայտնի ճշմարտութիւն է, որ քանակային խնդիրը գրողի մեծութեան իսկական ցուցանիշը չէ: Յովհ. Թումանեանը սիրում էր յիշել Հայնէի մի միտքը, թէ «մեծ բանաստեղծը նա է, որի եօթ երգերից մինը լաւն էէ: Իսկ այս իմաստով «սկիւտարի սոխակըէ ոչ միայն մեծ, այլեւ մեծագոյն բանաստեղծ է, քանի որ նրա քերթուածների գրեթէ երեք տասնեակը մեր բանաստեղծութեան մշտահմայ գանձերն են: «սիրելե-ն ու «դրժելե-ը, «լճակե-ն ու «տրտունջքե-ը, «թրքուհինէ ու «հեծեծմոյ~նքե-ը բոլոր ժամանակների հայ քնարերգութեան ամենաբարձր գագաթներն են: Առանց «լճակե-ի ու «տրտունջքե-ի կորուստներ կ’ունենար նաեւ համաշխարհային բանաստեղծութիւնը:

Scroll Up